Αποστολή του MEI είναι η ανάκτηση της μνήμης της μετανάστευσης, προσφέροντας στο κοινό τη δυνατότητα εμβάθυνσης στο ζήτημα, αμφότερα ιστορικά και κοινωνιολογικά, μέσα από ένα «ταξίδι» σε διαφορετικά τοπικά και περιφερειακά συγκείμενα, όπως αυτά τροφοδότησαν και αποτέλεσαν το υπόβαθρο του μεταναστευτικού φαινομένου, ακολουθώντας την ιστορική εξέλιξή του στη σύγχρονη περίοδο (ελεύθερη μετάφραση από επίσημη ιστοσελίδα MEI, 2012). Χαρακτηριστική είναι η δήλωση του επικεφαλής του έργου σύστασης του Μουσείου, Alfredo Mantica (Γενικός Γραμματέας Εξωτερικών Υποθέσεων), κατά τη διάρκεια των εγκαινίων τον Οκτώβριο του 2009, σύμφωνα με τον οποίο, πρόκειται για μια «προσπάθεια να επανεισαχθεί η μετανάστευση στην ιστορία της χώρας». Όπως διασαφηνίζεται και στο δικτυακό κόμβο του MEI, «με την οπτική της εθνικής ενότητας, το MEI προσφέρεται ως ευκαιρία για συλλογισμό πάνω στην ιστορία, αλλά και τη σύγχρονη και μελλοντική αίσθηση του να είσαι και να αισθάνεσαι Ιταλός».
Το μνημείο Il Vittoriano στην Piazza Venezia της Ρώμης (του Slawka Sz, 2008, ανάκτηση από Picassa, 14/10/2012)
Το γλυπτό Il Sacrificio, λεπτομέρεια του μνημείου Il Vittoriano (του Danilo Agnaioli, ανάκτηση από Panoramio, 14/10/2012)
Το MEI βρίσκεται στην Piazza Venezia και στεγάζεται εντός του μνημείου Il Vittoriano (ή αλλιώς, Altare della Patria, ήτοι «Βωμός του Εθνοπατέρα»), το οποίο ανεγέρθηκε προς τιμή του πρώτου βασιλιά της ενωμένης Ιταλίας, και κατ' επέκταση αποτελεί σύμβολο της εθνικής ενότητας. Σχεδιάστηκε το 1885 από τον αρχιτέκτονα Guiseppe Sacconi (1854 – 1905), εγκαινιάστηκε το 1911 (πεντηκοστή επέτειος από την ίδρυση του νέο – ιταλικού κράτους), και η ανέγερσή του ολοκληρώθηκε το 1935. Το μνημείο είναι κατασκευασμένο από λευκό μάρμαρο, σε ελληνο – ρωμαϊκό ύφος, έχει πλάτος εκατόν τριάντα πέντε μέτρων και ύψος εβδομήντα μέτρων. Ανάμεσα στο γλυπτικό διάκοσμο, ξεχωρίζει το έργο «Θυσία» (Il Sacrificio), του Leonardo Bistofli (1859 – 1933) – εκπροσώπου του Ιταλικού Συμβολισμού – που αποτελεί ένα σύμπλεγμα τεσσάρων φιγούρων, με κεντρική αυτή ενός νεαρού πολεμιστή τη στιγμή που πεθαίνει, υποβασταζόμενος από έναν χειροδέσμιο άνδρα, και ενώ τον φιλάει για τελευταία φορά η αγαπημένη του.
Η τοποθεσία που βρίσκεται το Il Vittoriano, όπου στεγάζεται το MEI (ανάκτηση από Google Earth, 14/10/2012)
H ανέγερση του Il Vittoriano, αποτέλεσε μέρος του μακρόχρονου σχεδίου ανάπλασης του μνημειακού τοπίου της Ρώμης, ως έκφραση της νεότερης ιστορικής αλλαγής (Vidotto, 2006), μιας και σε αυτό κυριαρχούσαν μέχρι πρότινος αρχαϊκά και καθολικά μνημεία, που δε μπορούσαν πια να υπηρετήσουν τη ρητορική της ρήξης με το παρελθόν (της διαμελισμένης και κατεκτημένης Ιταλίας). Παρόλα αυτά, αποτελεί αντικείμενο κριτικής, για ποικίλους λόγους. Από αισθητική άποψη, θεωρείται πομπώδες και υπερβολικό, και του έχουν αποδοθεί διάφορα εναλλακτικά ονόματα που παρωδούν το σχήμα του: «γαμήλια τούρτα», για τους τουρίστες, «zuppa iglese» (ιταλικό γλύκισμα) για τους ντόπιους. Επιπλέον, η ολοκλήρωση της ανέγερσής του συνδέθηκε με την καταστροφή μιας μεσαιωνικής γειτονιάς στην περιοχή του Capitoline Hill. Κυρίως, όμως, έχει συνδεθεί με την ακμή του φασισμού. Ενδεικτικά, αποκαλούνταν «το πιάνο», την εποχή που ο Μουσολίνι οργάνωνε τις ομιλίες του και τις στρατιωτικές παρελάσεις στην Piazza Venezia, καθώς τα ρούχα των Μελανοχιτώνων έρχονταν σε αντίθεση με το «λευκό» μνημείο.
Στρατιωτικοί και υποστηρικτές του φασιστικού καθεστώτος, μπροστά στο Il Vittoriano, περιμένοντας την άφιξη του οχήματος του Μουσολίνι, 1927 (ανάκτηση από camera.archivioluce.com, 14/10/2012)
Είναι σαφές ότι, η επιλογή του Il Vittoriano ως στέγης του Εθνικού Μουσείου της Ιταλικής Μετανάστευσης, έχει έντονα πολιτικό χαρακτήρα, αποσκοπώντας όχι άπλα στη σύνδεσή αυτής της ιστορίας με τη διαδρομή του «ενωμένου»(;) ιταλικού λαού, αλλά και στην αξιοποίησή της για την αναστροφή της συλλογικής μνήμης σχετικά με τις τραυματικές εμπειρίες α) της κοινωνικής διαίρεσης της χώρας (εκβιομηχανισμένος και αυτάρκης Βορράς, υπερπληθυσμιακός και φτωχός Νότος), β) των πολιτισμικών διαφορών, μιας και η ιταλική γλώσσα για παράδειγμα αποτελείται από τριάντα τρεις τοπικές διαλέκτους, ενώ το 15% του πληθυσμού δεν είναι Καθολικοί, και γ) των συγκρούσεων των δύο τελευταίων αιώνων: πρώτα ενάντια στην ισπανική και τη γαλλική ηγεμονία, καθώς και τον παπισμό, ύστερα για την επέκταση και την κατάκτηση των Δωδεκανήσων και της Λιβύης, συμμετέχοντας τελικά και στους δύο Παγκοσμίους Πολέμους, ενώ στο μεσοδιάστημα κυριάρχησαν οι κοινωνικές εξεγέρσεις σε εργοστάσια, από τη μια μεριά, και η εγκαθίδρυση του φασιστικού καθεστώτος, από την άλλη. Με άλλα λόγια, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι, η επανεκτίμηση της ιστορίας της μετανάστευσης σηματοδοτεί μια προσπάθεια μετατόπισης του ενδιαφέροντος από τις αντιφάσεις και αντεκδικήσεις που παρουσιάστηκαν από το Risorgimento (το κοινωνικό και πολιτικό κίνημα του 19ου αιώνα, που συνδέθηκε με την ιστορική διαδικασία της ιταλικής ενοποίησης) και εφεξής, στις «δυνατότητες» των Ιταλών, ως εθνικές ποιότητες, που τους οδήγησαν στα πέρατα του κόσμου...
Κατά γενική παραδοχή, η νεότερη ιστορία της ιταλικής διασποράς χωρίζεται σε τέσσερις χρονικές περιόδους, ενώ μπορούν να εντοπιστούν τοπικά ρεύματα με κοινά στοιχεία, ως προς τις αιτίες και το κοινωνικό – οικονομικό προφίλ των αποδημούντων (από τη Βόρεια, την Κεντρική και τη Νότια Ιταλία, αντίστοιχα), χαρακτηρίζεται από εναλλαγές στη ροή των μετακινήσεων (που σχετίζονται με τη σχετική νομοθεσία τόσο στην πατρίδα όσο και στις χώρες υποδοχής, καθώς και με τις πολεμικές συρράξεις), αλλά και από την τάση επιστροφής (Vecoli, 1995). Όπως σημειώνει ο Rudolph Vecoli (1995), παρά τις διακυμάνσεις και τις διαφοροποιήσεις, «είναι ασφαλές συμπέρασμα ότι η ιταλική διασπορά ήταν προλεταριακή και προσωρινή», καθώς τα τρία τέταρτα αυτής αποτελούνταν από άνδρες, ηλικίας 15 ως 45 ετών, που μπορούσαν να απασχοληθούν σε αγροτικές και τεχνικές εργασίες (δηλαδή, ανειδίκευτοι μισθωτοί εργάτες).
Κατά την πρώτη φάση, που διήρκησε από την ίδρυση του νέο – ιταλικού κράτους μέχρι την έναρξη του Α' Παγκόσμιου Πόλεμου (1876 – 1914), μετανάστευσαν δεκατέσσερα εκατομμύρια Ιταλών, εκ των οποίων, το 56%, εκτός Ευρώπης (κυρίως προς την Αργεντινή, τη Βραζιλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες). Βασικές αιτίες της αποδήμησης ήταν η αργοπορημένη και ανώριμη ανάπτυξη του καπιταλισμού, που είχε ως συνέπεια την ανομοιογενή οικονομική ανάπτυξη κατά τόπους, και η αύξηση του πληθυσμού. Μεταξύ των μεταναστών αυτής της περιόδου συγκαταλέγονται και πολιτικοί εξόριστοι, αλλά κυριαρχούν οι έμποροι, οι τεχνίτες και οι ναύτες. Μια μερίδα μελετητών, σημειώνει, επίσης, τα πολιτικά κίνητρα της μετανάστευσης, δηλαδή τη βλέπουν ως ενέργεια συνειδητής απόρριψης της αναδυόμενης κοινωνικο – πολιτικής οργάνωσης της χώρας. Άλλωστε, αξίζει να αναφερθεί ότι, οι Ιταλοί μετανάστες οργανώθηκαν στα σωματεία και συμμετείχαν στα εργατικά κινήματα που εκδηλώθηκαν στις χώρες υποδοχής.
Η δεύτερη περίοδος εκτείνεται από το 1915 μέχρι το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, στη διάρκεια της οποίας σημειώνεται μείωση στη μεταναστευτική ροή – συνολικά 4.500.000 Ιταλών αποδήμησαν – γεγονός που αποδίδεται στις συνέπειες των πολέμων, την οικονομική ύφεση, την άνοδο του φασισμού και την αυστηροποίηση της νομοθεσίας στις χώρες υποδοχής, όπως για παράδειγμα οι Ηνωμένες Πολιτείες. Το μεγαλύτερο κύμα κατευθύνεται προς τη Γαλλία, και σε αυτό συμπεριλαμβάνονται αντι – καθεστωτικοί.
Στην τρίτη φάση (1946 – 1976), παρατηρείται νέα άνοδος, και συνολικά οι Ιταλοί που αφήνουν την πατρίδα τους ανέρχονται στα 7.500.000 εκατομμύρια, εκ των οποίων τα δύο τρίτα μετακινούνται σε άλλες χώρες της Ευρώπης (την Ελβετία, τη Γερμανία και τη Γαλλία). Παράλληλα, παρατηρείται μαζική εσωτερική μετακίνηση, προς τα αστικά κέντρα, καθώς και επιστροφή μεταναστών.
Από τη δεκαετία του 1970, πόλεις όπως το Μιλάνο και το Τορίνο, έχουν ολόκληρες ζώνες που κατοικούνται από τους «meridionali», εργάτες που προέρχονται από το Νότο, ζούνε σε υποβαθμισμένες συνθήκες και βρίσκονται αντιμέτωποι με το στιγματισμό και την προκατάληψη. Από τη δεκαετία του 1980, αυξάνονται οι αφίξεις αλλοδαπών μεταναστών στην Ιταλία, αρχικά από χώρες όπως η Τυνησία, οι Φιλιππίνες και η Σομαλία, και στη συνέχεια από την Ανατολική Ευρώπη, τα Βαλκάνια και την Αφρική.
Ακολουθώντας αυτό το σχήμα, η μόνιμη έκθεση του MEI χωρίζεται σε πέντε ενότητες, και φωτίζει επιλεγμένες (στερεοτυπικές) διαστάσεις του φαινομένου: δίνεται έμφαση στο ταξίδι, στο νέο ξεκίνημα, στις επιστροφές και στην αίσθηση του να βρίσκεται ένας Ιταλός μακριά από την πατρίδα. Στα εκθέματα συμπεριλαμβάνονται προσωπικά αντικείμενα των μεταναστών (όπως, βαλίτσες, βιβλία, κτλ), ταξιδιωτικά έγγραφα (όπως διαβατήρια), οπτικοακουστικό υλικό (ντοκιμαντέρ, συνεντεύξεις), ιστορικά ντοκουμέντα (φωτογραφίες, άρθρα από τον τύπο, αφίσες, γραμματόσημα, ταξιδιωτικοί οδηγοί), μικρογραφίες πλοίων, κ.α.
Προθήκη με προσωπικά αντικείμενα μεταναστών από τη μόνιμη έκθεση του ΜΕΙ (ανάκτηση από nuok.it, 15/10/2012)
Ταξιδιωτικός οδηγός για την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία, από το 1914 (ανάκτηση από gg.gov.au, 14/10/2012
Η πρώτη ενότητα "Le origini dell'emigrazione italiana" αναφέρεται στην πρώιμη μετανάστευση, πριν την Ιταλική Ενοποίηση, και παρέχει το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο προετοιμάστηκε η μαζικοποίηση του φαινομένου.
Στη δεύτερη ενότητα "L'emigrazione di massa (1876-1915)", παρουσιάζεται η «εμπειρία της μετανάστευσης», στη χρονολογική λογική των σταδίων του ταξιδιού: η προετοιμασία, τα λιμάνια, η ζωή στο πλοίο, η άφιξη, η αναζήτηση εργασίας, οι νέες δυσκολίες (όπως, η αντιμετώπιση προκατάληψης) και η σταδιακή αφομοίωση τελικά.
Η τρίτη ενότητα "L'emigrazione tra le due guerre (1916-1945)", επικεντρώνεται στο πολιτικό περιβάλλον της εποχής καθώς και στις νέες τάσεις του μεταναστευτικού ρεύματος, που περιλαμβάνουν τη μετακίνηση προς την Ευρώπη έναντι των υπερατλαντικών ταξιδιών της προηγούμενης περιόδους, αλλά και την επιστροφή στην πατρίδα, ενώ γίνεται ειδική μνεία στο κρουαζιερόπλοιο Arandora Star (στις αρχές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, μετέφερε πρόσφυγες, το καλοκαίρι του 1940 ανέλαβε τη μεταφορά Γερμανών και Ιταλών κρατουμένων στον Καναδά, αλλά βυθίστηκε στις 2 Ιουλίου 1940).
Η τρίτη ενότητα της μόνιμης έκθεσης του ΜΕΙ (ανάκτηση από gaiaxroma.it, 15/10/2012)
Στην τέταρτη ενότητα "L'emigrazione nel secondo dopoguerra (1946-1976)" η προσοχή στρέφεται στη μετακίνηση Ιταλών προς την Ευρώπη, αλλά κυρίως, στην εσωτερική μετανάστευση και την αστικοποίηση.
Η πέμπτη ενότητα "Italiani nel mondo. Mondo in Italia (dal 1977 ai giorni nostri)", αναφέρεται στις σύγχρονες διαστάσεις του φαινομένου, καθώς και στην ιστορία των μεταναστών που υποδέχεται η Ιταλία τα τελευταία χρόνια.
Προτάσεις
Για να μάθετε περισσότερα
• Επισκεφθείτε τη μόνιμη ιστοσελίδα του MEI | http://www.museonazionaleemigrazione.it/
• Δείτε περισσότερες φωτογραφίες από τη μόνιμη έκθεση, της Antonella Girolamo | http://openversus.photoshelter.com/search?I_DSC=MEI&_ACT=search&I_DSC_AND=t
• Διαβάστε για το Il Vittoriano στο Guida Roma Wiki | http://rete.comuni-italiani.it/wiki/Roma/Il_Vittoriano_o_Altare_della_Patria
Πηγές
• CulturaItalia, 25/11/2009, "A museum in the Monument to Vittorio Emanuele II celebrates Italian emigration", http://www.culturaitalia.it/opencms/en/contenuti/focus/focus_0653.html (Τελευταία προσπέλαση 14/10/2012)
• Farnesina Press Release, 23/10/2009, "Opening of National Museum of Italian Emigration", Ministry of Foreign Affairs Website, http://www.esteri.it/MAE/EN/Sala_Stampa/ArchivioNotizie/Approfondimenti/2009/10/20091023_MuseoEmigrazione.htm (Τελευταία προσπέλαση 14/10/2012)
• Fernando K., 15/08/2008, "Il Vittoriano: An Exercise in Hubris", Art History Presentation Archive Blogspot, http://honorsaharchive.blogspot.co.uk/2008/08/il-vittoriano-exercise-in-hubris.html (Τελευταία προσπέλαση 14/10/2012)
• ItalianVista, 2007, "Il Vittoriano", http://www.italianvista.com/il-vittoriano.html (Τελευταία προσπέλαση 14/10/2012)
• Nnok COCULTURE, 20/09/2012, "l Vittoriano: spazi espositivi e un panorama mozzafiato", http://www.nuok.it/rroma/il-vittoriano-spazi-espositivi-e-un-panorama-mozzafiato/ (Τελευταία προσπέλαση 14/10/2012)
• Vecoli R., "The Italian Diaspora, 1876 – 1976", in Cohen R., 1995, The Cambridge Survey on World Migration, Cambridge University Press, Cambridge, pp 114 – 122 http://books.google.gr/books?id=YbzsBPuhyggC&lpg=PA114&ots=LhNeYazHR5&dq=italian%20emigration&pg=PA121#v=onepage&q=italian%20emigration&f=false (Τελευταία προσπέλαση 14/10/2012)
• Vidotto V., 2006, "The Invention of Two Capital Cities. Archaeology and Public Spaces in Athens and Rome", European Association for Urban History, http://web.archive.org/web/20070221064625/http://www.historia.su.se/urbanhistory/eauh/papers/r2_vidotto.pdf (Τελευταία προσπέλαση 14/10/2012)
Εικόνες
• Εικόνα 1 | https://picasaweb.google.com/slaweczkax/Italy2008#5233284409441408738
• Εικόνα 2 | http://www.panoramio.com/photo_explorer#view=photo&position=253&with_photo_id=14226727&order=date_desc&user=1217496
• Εικόνα 3 | http://goo.gl/maps/rkS7z
• Εικόνα 4 | http://camera.archivioluce.com/camera-storico/scheda/foto/i_presidenti/00024/IL0000017637/12/Le-autorit%C3%A0-lasciano-il-Vittoriano-al-termine-della-cerimonia.html?id=IL0000017637
• Εικόνα 5 | http://www.nuok.it/rroma/il-vittoriano-spazi-espositivi-e-un-panorama-mozzafiato/
• Εικόνα 6 | http://www.gg.gov.au/event.php/view/id/1304/title/italy---visit-to-national-museum-of-italian-emigration#
• Εικόνα 7 | http://www.gaiaxroma.it/mei-il-museo-nazionale-dellemigrazione-eventi-mostre-roma-24-10-2010
