Η πρώτη περίοδος της δραστηριότητας του Μπρέγκελ συνδέεται με το σατυρικό και αλληγορικό πνεύμα του 15ου αιώνα. Η σχέση με τον Κουκ βαν Άαλστ και τον Χερόνυμους Κοκ επηρέασαν βαθιά τον Μπρέγκελ. Από τον Κουκ πήρε τους νέους τρόπους αποδόσεως του τοπίου, από τον Χερόνυμους, ουμανιστή με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα για τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία, πήρε τη γνώση του πνευματικού πολιτισμού της εποχής. Το 1552-1553, ο Μπρέγκελ ταξίδεψε στην Ιταλία φτάνοντας ως την Νεάπολη και τη Σικελία. Μετά την επιστροφή του στην Αμβέρσα εγκατέλειψε την τεχνοτροπία του Μπος και στράφηκε προς την πραγματική ζωή και την ιστορία της χώρας του. Στην «Απογραφή της Βηθλεέμ» και στη «Σφαγή των νηπίων», σκιαγραφούνται οι περιπέτειες της Φλάνδρας κατά την ισπανική κατοχή και οι θρησκευτικές διαμάχες. Η ζωγραφική του Μπρέγκελ, ακόμα και όταν φαίνεται επεισοδιακή και ανεκδοτική, δεν εγκαταλείπει την πικρή και συχνά παράδοξη ανθρώπινη πραγματικότητα.
Ο καλλιτέχνης χειρίζεται την φύση σαν μεγάλος τοπιογράφος και την αποδίδει συχνά σαν σκηνικό αμέτοχο, όπου εκτυλίσσεται η τρελή μοίρα των ανθρώπων. Όπως «Η πτώση του Ικάρου», ή το Πάθος του Χριστού «Η πορεία στον Γολγοθά», ή η μεταστροφή ενός αγίου «Η μεταστροφή του Σαούλ». Άλλοτε πάλι το τοπίο γίνεται το θέατρο της βραδείας διαδοχής των μηνών και των εποχών, πότε είναι πλατύ και φωτισμένο από τις μαργαριταρένιες ανταύγειες των αρχών της ανοίξεως «Η συλλογή του σανού», ή λάμπει μέσα στον ήλιο και στο χρυσό στάρι «Ο Θερισμός». Πότε σκοτεινιάζει από τα μελανά φθινοπωρινά σύννεφα «Η επιστροφή των κοπαδιών», ή γίνεται άσπρο από τα χιόνια που διακόπτουν τα σκοτεινά σκελετώδη δένδρα «Κυνηγοί στα χιόνια». Μετά τον γάμο του με την Μαρία Κουκ, ο Μπρέγκελ εγκαθίσταται στις Βρυξέλλες. Για τον Μπρέγκελ η αξιοπρέπεια της τέχνης και του καλλιτέχνη ήταν σημαντική. Σε ένα από τα σχέδιά του «Ο ζωγράφος και ο αγοραστής» (1565), παρουσιάζει την αντίθεση ανάμεσα στον περήφανο ζωγράφο και στον κουτό διοπτροφόρο που πασπατεύει το πουγκί του, ενώ περιεργάζεται το έργο του καλλιτέχνη.
Από το 1563 ως το 1569, η τέχνη του φτάνει στην ακμή της. Στην περίοδο αυτή ανήκουν ο «Πύργος της Βαβέλ» και η «Σταύρωση», οι «Κυνηγοί» και ο «Θερισμός», οι φημισμένες συνθέσεις του με επεισόδια της ζωής των χωρικών, όπως το «Γαμήλιο δείπνο» και «Χορός στο ύπαιθρο» και τέλος η «Παραβολή των τυφλών» του 1568. Σε όλα τα έργα του Μπρέγκελ, είναι φανερό ότι οι λαϊκές παραδόσεις και τα έθιμα του τόπου του δεν αποτελούν μόνο αφηγηματικές συνθέσεις, αλλά και προφάσεις για μια σάτιρα άλλοτε καλοκάγαθη και άλλοτε σκληρή.
Ο Μπρέγκελ χαρακτηρίστηκε εσφαλμένα ζωγράφος εύθυμων και πνευματωδών σκηνών, ενώ απεικονίζει μια πραγματικότητα με βαθύ ανθρωπισμό και σκέψη. Οι χωρικοί είναι ίσως τα πρόσωπα που ο Μπρέγκελ αποδίδει με τη μεγαλύτερη καλοσύνη, αλλά και αυτοί δεν ξεφεύγουν από τις παράξενες καταστάσεις στις οποίες επικρατεί πάντοτε το στοιχείο του παράλογου και της τρέλας, που περιέχεται στις παλαιές παροιμίες τις οποίες αγαπούσε. Στα νεανικά του χρόνια ο Μπρέγκελ είχε δημιουργήσει ένα είδος εικονογραφημένης ανθολογίας των παλαιών φλαμανδικών παροιμιών.
Ο πίνακας «Χωριάτικος γάμος» (1568), είναι μια ανθρώπινη κωμωδία του. Το γλέντι γίνεται σε ένα αχυρώνα, με το άχυρο στοιβαγμένο στο βάθος. Η νύφη κάθεται μπροστά σε ένα μπλε ύφασμα, με ένα είδος κορώνας πάνω από το κεφάλι της. Κάθεται ήσυχα, με τα χέρια σταυρωμένα με ένα χαμόγελο ικανοποίησης στο πρόσωπό της. Ο γέρος που κάθεται στην καρέκλα και η γυναίκα πλάι της πιθανότατα είναι οι γονείς της. Ενώ ο άνθρωπος πιο πέρα, που καταβροχθίζει το φαγητό με το κουτάλι είναι ίσως ο γαμπρός. Οι περισσότεροι καλεσμένοι είναι απορροφημένοι από το φαγοπότι. Στην αριστερή γωνία, κάποιος χύνει μπίρα στα κανάτια, που τα πιο πολλά είναι άδεια μέσα στα πανέρια. Ενώ μπροστά δύο άνδρες με άσπρες ποδιές κουβαλάνε δέκα πιάτα με πίτες ή χυλό πάνω σε ένα δίσκο και ένας από τους καλεσμένους ακουμπά τα πιάτα πάνω στο τραπέζι. Στο βάθος μια παρέα προσπαθεί να μπει μέσα. Οι μουσικοί, ο ένας με απελπισμένο και πεινασμένο βλέμμα, κοιτάζει τα φαγητά που περνούν από μπροστά του και χάνονται. Στην άκρη του τραπεζιού, ο καλόγερος και ο ειρηνοδίκης, που λένε τα δικά τους και το παιδί στο πρώτο πλάνο, που κρατάει ένα πιάτο, φοράει ένα καπέλο με φτερό που του πέφτει μεγάλο και είναι απορροφημένο να γλείφει το νόστιμο φαγητό στα δάχτυλά του.
Ο πίνακας είναι οργανωμένος έτσι ώστε να μην δίνει την εντύπωση συνωστισμού και σύγχυσης. Ο καλλιτέχνης κατόρθωσε με το τέχνασμα του τραπεζιού που επεκτείνεται ως το βάθος και με την κίνηση των ανθρώπων, που αρχίζει με την παρέα στην πόρτα της αποθήκης, οδηγεί στο πρώτο πλάνο και στη σκηνή των υπηρετών που μεταφέρουν το φαγητό και γυρίζει πάλι στο βάθος, με την χειρονομία του ανθρώπου που σερβίρει στο τραπέζι και που κατευθύνει το βλέμμα μας ίσια στη μικρή αλλά κεντρική μορφή της χαμογελαστής νύφης.
Ευαίσθητος χρωματιστής και εξαίρετος σχεδιαστής μπορεί ίσως να χαρακτηριστεί χωρίς να μειωθεί η ιστορική αξία του ζωγράφος παραβολών. Με την έννοια αυτή και την πρόθεσή του να δημιουργήσει μια ζωγραφική ικανή να διαπαιδαγωγήσει με τη βοήθεια της εικόνας, το έργο του Μπρέγκελ συνδέεται με τους ευρύτερους προσανατολισμούς του τέλους του 16ου αιώνα, που κατέληξαν στις αλληγορίες και στην ποιητική της τέχνης μπαρόκ.
Στο έργο του «Οι πειρασμοί του Αγίου Αντωνίου» (1555-1558), παρατηρούμε την ιδιαίτερη φροντίδα, για την τέλεια λεπτομέρεια στο πρόσωπο του αγίου, που είναι δοσμένος σε συλλογή, μέσα στην καλύβα του και ταυτόχρονα τον σηκώνει ψηλά ένα ιπτάμενο ψάρι και τον χτυπούν δαίμονες. Η χρωματική περιγραφή και η λυρική αφήγηση του τοπίου, η σφιχτή και σκιερή ζωγραφική, με τους διάστικτους φωτεινούς τόνους διαφέρει πολύ από την γοργή και οργανωμένη σύνθεση που χαρακτηρίζουν τα τοπία του. Το μεγαλείο του Μπρέγκελ, φωτίζει την κοσμική του αντίληψη, με μια βιαιότητα ασυνήθιστη για εκείνη την εποχή.
Στον πίνακα «Η Γη της Αφθονίας», (1567), με όλες τις τέρψεις της, καλωσορίζει τους αντιπροσώπους των τριών τάξεων. Τον χωρικό, τον κληρικό και τον στρατιώτη, στη σκιά του δένδρου της αφθονίας. Ειδική περιποίηση επιφυλάσσεται στον ευγενή με την πανοπλία, που αναπαύεται κάτω από ένα υπόστεγο σκεπασμένο με πίτες. Στο βάθος, ένα πέμπτο πρόσωπο μπαίνει στη Γη της Αφθονίας, αφού έσκαψε μια σήραγγα μέσα από ένα βουνό σιτάρι. Οι μεζέδες τριγυρίζουν εδώ και εκεί και φυτρώνουν σαν δέντρα. Το ψητό κοτόπουλο πηγαίνει και μπαίνει μονάχο του μέσα στο πιάτο, το γουρουνόπουλο σέρνεται μισοκομματιασμένο και στο πρώτο πλάνο κόβει βόλτες το βρασμένο αυγό. Πρόκειται για μια απεικόνιση ακαταμάχητης νοστιμιάς, που μέσα από σύμβολα είναι έτοιμη να μεταμορφωθεί σε μια από τις ηθικολογίες του Μπρέγκελ. Η διάταξη του καλλιτέχνη ανάγεται στη μελέτη της μεθόδου του Ραφαήλ, που ερμηνεύεται με ελευθερία και λαμπρότητα.
Η «Παραβολή των τυφλών» εκτελέστηκε το 1568, ένα χρόνο πριν από το θάνατό του. Το θέμα, που απεικονίζει την περικοπή του Ευαγγελίου-Τυφλός δε τυφλόν εάν οδηγεί, αμφότεροι εις βόθυνον πεσούνται- το είχε ήδη ζωγραφίσει ο Ιερώνυμος Μπος. Η ομάδα των τυφλών προχωρεί σε άτακτη σειρά, διαταράσσοντας τη σταθερότητα της γραμμής του τοπίου. Είναι μια παράξενη και μακάβρια πομπή φτωχών ανθρώπινων ερειπίων με πρόσωπα ισχνά, με μέλη παραμορφωμένα, με βήματα διστακτικά, που στηρίζονται σε ραβδί και παρασύρουν ο ένας τον άλλο προς ένα θλιβερό τέλος, φοβερή κατάληξη της άθλιας ζωής τους. Ο πρώτος έχει ήδη γλιστρήσει στο ρυάκι, ενώ ο δεύτερος παραπατά και στρέφει το τρομοκρατημένο λιπόσαρκο πρόσωπό του. Ο δραματικός χαρακτήρας της σκηνής του πρώτου επιπέδου έρχεται σε αντίθεση με το γαλήνιο εξοχικό τοπίο του βάθους, που ζωντανεύουν λίγα σπίτια, μια εκκλησία και δένδρα ελαφρά εκτελεσμένα.
Βιβλιογραφία:
E.H. Gombrich, 1998, «Το χρονικό της Τέχνης», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
Εγκυκλοπαίδεια έγχρωμη «ΔΟΜΗ», Όλες οι γνώσεις για όλους, Τόμος 11ος, 1975, Εκδόσεις «ΔΟΜΗ» Αθήναι
Εγκυκλοπαίδεια έγχρωμη «ΔΟΜΗ», Όλες οι γνώσεις για όλους, Τόμος 15ος, 1975, Εκδόσεις «ΔΟΜΗ» Αθήναι
Εγκυκλοπαίδεια έγχρωμη «ΔΟΜΗ», Όλες οι γνώσεις για όλους, Πινακοθήκη, 1975, Εκδόσεις «ΔΟΜΗ» Αθήναι
Τα Μεγάλα Μουσεία του Κόσμου, (Εθνική Πινακοθήκη-Ουάσιγκτον), (Παλαιά Πινακοθήκη-Μόναχο), 1970, Εκδόσεις Φυτράκη-Αθήναι
Ιστοσελίδα της Wikipedia
