Τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα, 1500-1525Έζησε σε μια εποχή γεμάτη αγωνίες, η πανώλη θέριζε, οι θρησκευτικές και κοινωνικές ταραχές είχαν φουντώσει και οι άνθρωποι πίστευαν σε φυσικές εκδηλώσεις του διαβόλου, όπως οι μάγισσες. Μια αστρολογική πρόβλεψη του 1499 είχε αποφανθεί ότι το 1524 θα ερχόταν το τέλος του κόσμου. Ο Μπος έδειξε πως οι παραδόσεις και τα επιτεύγματα της ζωγραφικής που είχαν επινοηθεί για να παραστήσουν την πραγματικότητα όσο γινόταν πιο πειστικά, μπορούσαν να αντιστραφούν, για να μας δώσουν μια εξίσου απίστευτη εικόνα πραγμάτων που δεν είχε αντικρίσει ποτέ ανθρώπου μάτι. Ο Μπος έγινε διάσημος για τις τρομαχτικές του απεικονίσεις των δυνάμεων του Κακού. Δεν είναι τυχαίο που ο μελαγχολικός ηγεμόνας της Ισπανίας, ο Φίλιππος Β', είχε ιδιαίτερη προτίμηση για τα έργα του, που τόσο τον απασχολούσε η ανθρώπινη κακία.

Ο εν Κανά ΓάμοςΤο γεγονός ότι υπήρξε μέλος του αδελφάτου της Παναγίας, που επεδίωκε την κάθαρση των θρησκευτικών ηθών και αγωνιζόταν εναντίον της διαφθοράς του κλήρου, αποτελεί πολύτιμο στοιχείο για τον καθορισμό της πολιτιστικής του θέσης και για την ερμηνεία ορισμένων τουλάχιστον δεσμών της ζωγραφικής του, εμπνευσμένης από τις λαϊκές δοξασίες, από τα μυστήρια και από τις παράξενες εορτές των τρελών, με τη μυστικιστική φλαμανδική λογοτεχνία του 14ου και του 15ου αιώνα. Ήδη στα πρώτα έργα του «Η θεραπεία της τρέλας», «Τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα», «Ο εν Κανά Γάμος», διακρίνεται η απομάκρυνση από το πνευματικό κλίμα των μεγάλων κέντρων της Φλάνδρας, όπου επικρατούσε η αυστηρή θρησκευτικότητα της σχολής του βαν Άυκ και η τάση να εκφράσει, με τη ζωγραφική ιδιοφυΐα του, την πλούσια χρωματική ευαισθησία και την άρνηση των αυστηρών μορφολογικών κανόνων, ένα διαφορετικό κόσμο συναισθημάτων και προθέσεων.

Κάρο του ΣανούΤους καλλιτεχνικούς του προσανατολισμούς αποδεικνύουν η απόλυτη ελευθερία της εμπνεύσεως, το ισχυρό ενδιαφέρον για τους συμβολισμούς, το θέμα της παρουσίας και του δόλου του Πονηρού, μια αφελής λαϊκή εικονογραφία και η γοητεία του μαγικού κόσμου της χαρτομαντείας και της αστρολογίας, όπως σε ένα άλλο νεανικό έργο του, τον «Θαυματοποιό». Πηγές εμπνεύσεως του Μπος πρέπει να ήταν ακόμη τα γοτθικά τερατόμορφα γλυπτά της μητροπόλεως του Χερτόγκενμπος, τα ζωολογικά και μυστικιστικά μεσαιωνικά κείμενα και οι λαϊκοί μύθοι. Τα διάφορα αυτά θέματα εμφανίζονται για πρώτη φορά ανεπτυγμένα στο «Κάρο του Σανού», το περίφημο τρίπτυχο του μουσείου Πράντο της Μαδρίτης. Ξεκινώντας από μια φλαμανδική παροιμία «ο κόσμος είναι ένας σωρός από σανό, ο καθένας παίρνει ότι μπορεί», ο καλλιτέχνης απεικονίζει, με μια σειρά τερατωδών παραλλαγών, τον δαίμονα, κράμα ανθρώπου, φυτού και ζώου, που με τις απάτες του οδηγεί το τρελό τρέξιμο της ανθρωπότητας από τον επίγειο παράδεισο στην κόλαση. Το κεντρικό θέμα διασπάται, όπως σε όλους τους πίνακες του Μπος, σε άπειρες δευτερεύουσες σκηνές εκτελεσμένες με λεπτομερειακή και τρομακτικά περιγραφική τεχνική.

Ο Πειρασμός του Αγίου Αντωνίου, 1500-1510

Σε ένα άλλο έργο της ωριμότητας του καλλιτέχνη, τους «Πειρασμούς του Αγίου Αντωνίου», το 1500-1510, εκφράζει την απαισιοδοξία του. Στο κεντρικό τμήμα ο γονατισμένος άγιος στο κέντρο περιστοιχίζεται από πειρασμούς και δαίμονες, που ενσαρκώνουν τις εκφάνσεις του κακού και την ανθρώπινη τρέλα. Το μυστικιστικό θέμα του αγώνα μεταξύ θείας ενατενίσεως και αμαρτίας πλουτίζεται με μορφές εμπνευσμένες από τα αντικείμενα και τα σύμβολα της αλχημείας, της μαγείας και των αιρέσεων. Παρόμοια συγκέντρωση παράξενων αντικειμένων υπάρχει και στον «Κήπο των Τέρψεων», (επίγειο παράδεισο) του μουσείου Πράντο, ένα από τα τελειότερα έργα του Μπος, στο οποίο η πηγή της νεότητας, οι γιγαντιαίοι καρποί και τα κοχύλια - σεξουαλικά σύμβολα - η σφαίρα, ο κόρακας, ο ποντικός και τα ψόφια ψάρια θυμίζουν και πάλι την αλχημεία. Στο «Πλοίο των Τρελών», ο Μπος αναπτύσσει το θέμα που θα επεξεργαστεί ο Έρασμος στο «Εγκώμιο της Τρέλας». Άλλα έργα του Μπος βρίσκονται στην Ολλανδία, στη Βενετία, στη Βιέννη και κυρίως στην Ισπανία, όπου η διάδοση των διαφόρων μυστικιστικών ρευμάτων διευκόλυνε την κατανόηση του έργου του. Ο Μπος θαυμαζόταν πολύ στην εποχή του. Είχε μεγάλη επίδραση στον Μπρέγκελ και στους κορυφαίους Ολλανδούς τοπιογράφους του 17ου αιώνα.

Το Πλοίο των Τρελών, 1490Ο πίνακας «Το πλοίο των τρελών», 1490, είναι έργο νεανικό. Το αποδεικνύει η ποιότητα καθώς και το σχετικά εύκολο αλληγορικό περιεχόμενο, που θα γίνεται όλο και πιο πλούσιο και σύνθετο μετέπειτα. Σε αυτή την σύνθεση, που περιορίζεται από το στενό κάθετο σχήμα, ο καλλιτέχνης έχει απαλλαγεί από κάθε εικονογραφική παράδοση. Το σώριασμα των προσώπων στο κάτω μέρος του πίνακα, γεμάτο φανταστικούς οραματισμούς, απροσδόκητα πλάσματα, αλλόκοτα σύμβολα δίνει ένα δείγμα του «φόβου του κενού», που χαρακτηρίζει τα περισσότερα έργα του Μπος. Το ίδιο χαρακτηριστική είναι η θεληματική έλλειψη χώρου, πλάτους, προοπτικής. Το φόντο που σχηματίζεται από το θάμνο όπου λάμπουν φωτεινές σπίθες, απομονώνει και κλείνει το επεισόδιο. Ο μύθος και τα διάφορα σύμβολα δεν παρεμβάλλονται, σχεδόν καθόλου στο επάνω μέρος του πίνακα. Αντίθετα με το κάτω μέρος, ένα λαμπρό θαλασσινό τοπίο απλώνεται μπροστά μας, που το διατρέχει μια βαθιά, αέρινη πνοή. Ένα άδειο, σιωπηλό ηλιοβασίλεμα που λούζεται σε ένα χρυσό φως, φέρνει στο νου την αιώνια ομορφιά του κόσμου όταν δεν αναστατώνεται, ούτε από την τρέλα, ούτε από την παραπλάνηση των ανθρώπων.

Ο κήπος των τέρψεων, 1503-1504

«Ο κήπος των τέρψεων», είναι το κεντρικό τμήμα ενός τριπτύχου που ο μεγάλος Ολλανδός καλλιτέχνης ζωγράφισε γύρω στο 1510. Τα πλάγια φύλλα του τριπτύχου παρουσιάζουν στην εξωτερική όψη τη «Δημιουργία του Κόσμου» και στην εσωτερική τον «Επίγειο Παράδεισο», με τη δημιουργία της Εύας, και την Κόλαση. Στο εικονιζόμενο κεντρικό φύλλο, η γη παριστάνεται σαν ένας απέραντος κήπος γεμάτος άνδρες και γυναίκες γυμνούς, ωχρούς, ανακατεμένους με αλληγορικά ζώα, τέρατα, αντικείμενα ή φυτά στο στάδιο της μεταμορφώσεως, άνθη, καρπούς και πουλιά. Μορφές λεπτές και κομψές, περιορισμένες μέσα σε διαφανείς μεμβράνες, γειτνιάζουν με άλλες που δαγκώνουν γιγαντιαίους και τερατώδεις καρπούς και συμβολίζουν το δέντρο του κακού. Άλλες επιδίδονται στο χορό και στις ερωτικές απολαύσεις. Στο κέντρο της μικρής λίμνης, από μια πηγή ζωής αναβλύζουν οι τέρψεις, τα αρώματα, οι ηδονές. Οι αλληγορίες, τα σύμβολα, οι μυστηριώδεις υπαινιγμοί αφθονούν στο έργο αυτό, το οποίο με τη μορφή της παραβολής ερμηνεύει τη γήινη ζωή, σαν ένα βασίλειο όπου θριαμβεύουν τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα.

Ο Παράδεισος και η Κόλαση, 1510

Στον πίνακα «Ο Παράδεισος και η Κόλαση», 1510, είναι δύο φύλλα από ένα τρίπτυχό του Μπος που αγόρασε ο Φίλιππος. Στην αριστερή εικόνα παρατηρούμε το Κακό να εισβάλει στον κόσμο. Τη δημιουργία της Εύας την ακολουθεί ο πειρασμός του Αδάμ. Μετά διώχνονται και οι δύο από τον Παράδεισο, ενώ ψηλά παρατηρούμε την πτώση των επαναστατημένων αγγέλων, που τους διώχνουν από τον ουρανό, σαν ένα σμάρι αποκρουστικά έντομα. Στο άλλο φύλλο βλέπουμε ένα όραμα της Κόλασης. Η φρίκη επαναλαμβάνεται όλο και φοβερότερη. Φωτιές και βασανιστήρια και κάθε είδους μορφές τρομερών δαιμόνων, μισό-ζώα, μισό-άνθρωποι ή μισό-μηχανές, που κυνηγούν και βασανίζουν τους κολασμένους στους αιώνες των αιώνων. Ο καλλιτέχνης πέτυχε να δώσει μια συγκεκριμένη, απτή μορφή στους φόβους που είχαν τυραννήσει το μυαλό των ανθρώπων κατά τον Μεσαίωνα.

Ο Θάνατος του Φιλάργυρου, 1510Στον πίνακα «Ο Θάνατος του Φιλάργυρου», 1510, ο θάνατος χτυπά την πόρτα του φιλάργυρου, αλλά διστάζει ακόμα ανάμεσα στον άγγελο που του δείχνει με το δάχτυλο τον Εσταυρωμένο και στον διάβολο που του προσφέρει ένα σακούλι με νομίσματα. Στα πόδια του κρεβατιού, η Αμφιβολία παίζει με το ένα χέρι το κομπολόι της και με το άλλο σωριάζει ασήμι στο σεντούκι όπου κρύβεται ο δαίμονας. Παρατηρούμε την αυστηρή σύγκλιση των γραμμών φυγής προς τη μορφή του φιλάργυρου και την προοπτική σμίκρυνση του χώρου, από το στηθαίο του πρώτου επιπέδου έως τον θόλο με το σχήμα της καρίνας. Η εξωπραγματική πλευρά της ζωγραφικής του δεν είναι όνειρο ή σύμβολο, αλλά αντιπροσωπεύει μια προσπάθεια για προσαρμογή στο πραγματικό, για εξοικείωση με τη φανταστική πλευρά που βρίσκεται μέσα μας. Το μυστήριο εδώ γίνεται ποίηση, για αυτό και οι τερατώδεις μορφές που κλείνουν το μάτι, ανήκουν στη ζωή των πλασμάτων της νύχτας. Η πόρτα που ανοίγει, το μικρό παράθυρο, το φως και το σκοτάδι που συνωθούνται στο θόλο. Μια αίσθηση του φόβου υψώνει εδώ, στο επίπεδο της μεγάλης ποιήσεως, τους εφιάλτες της παιδικής ηλικίας.

Βιβλιογραφία:

- E.H. Gombrich, 1998, «Το χρονικό της Τέχνης», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- Εγκυκλοπαίδεια έγχρωμη «ΔΟΜΗ», Όλες οι γνώσεις για όλους, Τόμος 11ος, 1975, Εκδόσεις «ΔΟΜΗ» Αθήναι
- Εγκυκλοπαίδεια έγχρωμη «ΔΟΜΗ», Όλες οι γνώσεις για όλους, Πινακοθήκη, 1975, Εκδόσεις «ΔΟΜΗ» Αθήναι
- Τα Μεγάλα Μουσεία του Κόσμου, (Εθνική Πινακοθήκη-Ουάσιγκτων), (Λούβρο-Παρίσι), 1970, Εκδόσεις Φυτράκη-Αθήναι
- Ανακαλύπτω την Τέχνη, Αναγέννηση, Alison Cole, 1994, Δεληθανάσης-Ερευνητές ΕΠΕ
- Ιστοσελίδα της Wikipedia