Ο Πιτ Μοντριάν (Piet Mondrian, πραγματικό όνομα Piet Cornelis Mondriaan) γεννήθηκε στην πόλη Amersfoort της Ολλανδίας και σπούδασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Άμστερνταμ την περίοδο 1892 - 1895. Ήταν ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της μοντέρνας τέχνης και συνιδρυτής του κινήματος του νεοπλαστικισμού (κίνημα de Stijl) μαζί με τον Theo Van Doesburg. Θεωρείται από τους πλέον επιδραστικούς ζωγράφους του 20ου αιώνα. Είναι γνωστός για τους μη παραστατικούς πίνακες που ονόμαζε συνθέσεις, που αποτελούνταν από ορθογώνιες φόρμες, κόκκινες, μπλε, κίτρινες, μαύρες, άσπρες που διαχωρίζονται από κάθετες και οριζόντιες μη ισοπαχείς γραμμές. Ήταν το αποτέλεσμα μιας στιλιστικής εξέλιξης που ξεκίνησε από τα 30 του μέχρι το τέλος της ζωής του.
Ο Georges Braque γεννήθηκε στις 13 Μάη 1882, στο Argenteuil-Sur-Siene κοντά στο Παρίσι, μεγάλωσε εκεί και στη πόλη - λιμάνι της Χάβρης. Το 1899 ακολουθώντας το επάγγελμα του πατέρα του, μπήκε μαθητευόμενος ζωγράφος. Μέχρι το 1902 είχε εγκατασταθεί στο Παρίσι. Είναι ο καλλιτέχνης που ενσάρκωσε στη Γαλλία μια πρωτοποριακή τέχνη, η οποία χαρακτηρίζεται από «αρετές» όπως το μέτρο, η πειθαρχία, η πραότητα, η καθαρότητα, η διαύγεια. Είναι ο θεμελιωτής του Κυβισμού μαζί με τον Picasso, αλλά και επινοητής της τεχνικής του papier colle (επικολλημένου χαρτιού) την οποία θα εφαρμόσει στη συνέχεια και ο Picasso ανοίγοντας με αυτό τον τρόπο καινούριους δρόμους στη μοντέρνα τέχνη.
Σε ποια σημεία, όμως, αυτοί οι δύο μεγάλοι καλλιτέχνες του περασμένου αιώνα μοιάζουν και σε ποια διαφέρουν;
Και οι δύο καλλιτέχνες ζωγραφίζουν στην αρχή νατουραλιστικά έργα. Ο Μπρακ στα πλαίσια του φωβισμού, ο Μοντριάν ιμπρεσιονιστικά, αλλά και με επιρροές από τους Φωβ.
Μπρακ, Ο κόλπος του Lecques, 1907
Mondrian, Mill in the sunlight
Και οι δύο δημιουργούν δομημένη γεωμετρική ζωγραφική με έντονη γραμμικότητα, επίπεδες φόρμες, λιτή εκφραστική αυτάρκεια, μινιμαλιστική γραφή. Ο Μοντριάν βέβαια επηρεάστηκε από τους κυβιστές στη χρήση της γνωστής γκρι - μπλε ή σε χρώμα ώχρας μονοχρωματικής παλέτας αλλά καταλήγει στα τρία βασικά χρώματα και στο άσπρο - μαύρο. Ο Μπρακ στο εικαστικό του έργο χρησιμοποιεί άλλοτε πολλά χρώματα και άλλοτε σκοτεινές αποχρώσεις, ώχρα και γκρίζο. Χρησιμοποιεί και αυτός το άσπρο που αργότερα το αντιπαραθέτει με το μαύρο (κυρίως στους αναλυτικούς πίνακες), ένα μαύρο που συναντάμε πολύ στα μεταπολεμικά του έργα. Στο Μοντριάν πάντως το χρώμα περιορίζεται όσο αυξάνονται οι γραμμές.
Και οι δύο απορρίπτουν την αναγεννησιακή προοπτική, υπαινίσσονται το βάθος: ο Μπρακ μέσα από τον τόνο και τις ανάγλυφες επιφάνειες, ο Μοντριάν με τις μπλεγμένες γραμμές και την εμφανή πινελιά.
Και οι δύο ξεπερνούν το στερεότυπο του ορθογώνιου καμβά. Ο Μοντριάν δημιουργεί ρομβικούς πίνακες που κρέμονται σαν διαμάντια, Ο Μπρακ χρησιμοποιεί στρογγυλά (Tondo) και οβάλ τελάρα κυρίως στα Papiers Colles του -κάνοντάς μας να νιώθουμε τον απτικό χώρο και την εγγύτητα των αντικειμένων.
Μπρακ, Κυβιστική Νεκρή Φύση, 1921, γκουάς σε οβάλ χαρτί
Παρ' όλες τις ομοιότητες τους, ο Μπρακ και ο Μοντριάν έχουν μια σημαντική διαφορά που διαφοροποιεί και το έργο του Μοντριάν απ' όλον τον κυβισμό: ο κυβισμός δεν είχε αποδεχθεί τις λογικές συνέπειες των ιδίων του των ανακαλύψεων, αρνούμενος να προχωρήσει την αφαίρεση ως τα έσχατα όρια της. Κρατά ο Μοντριάν μια στάση κριτική απέναντι στον κυβισμό που είναι ορθολογικός, αλλά όχι αρκετά: δεν ωθεί το ρατσιοναλισμό ως τις έσχατες συνέπειες του. Απ' την ανάλυση δεν περνά στην σύνθεση, πραγματοποιεί τη συνείδηση ως προς τα γνωστικά της περιεχόμενα, όχι τη συνείδηση καθ' αυτήν στη ουσία της. Αντίθετα, στους δικούς του πίνακες κάθε φόρμα εξαρτάται από μία προσλαμβάνουσα κατάσταση (συνεπώς αισθητηριακή και συγκινησιακή) διαφορετική. Και το αποτέλεσμα σε όρους αξιών είναι πάντα το ίδιο. Κάθε εμπειρία πραγματικότητας όσο κι αν είναι διαφορετική πρέπει στο τέλος να φανερώνει τη σταθερή δομή της συνείδησης. Οι φυσικές φόρμες και τα φυσικά χρώματα συσκοτίζουν την καθαρή πραγματικότητα η οποία απαιτεί τον περιορισμό της φυσικής φόρμας σε κάποια σταθερά μορφολογικά σημεία και το χρώμα σε τέσσερα βασικά χρώματα.
Mπρακ, Η Πορτογαλεζα, 1911
Απ' την άλλη, ο Μπρακ δεν κατέληξε στην αφαίρεση σε καμία στιγμή της σταδιοδρομίας του. Τον ενδιαφέρει το αναλώσιμο αντικείμενο, το κατασκευασμένο, που η βιομηχανική μαζική παραγωγή το καθιστά ανώνυμο, αντικαταστάσιμο, απαλλαγμένο από κάθε συγκινησιακή επένδυση. Το αντικείμενο αυτό το έχει χαϊδέψει με το χέρι και την φαντασία του, δεν αποτελεί εμπόδιο για την ζωγραφική του, αλλά την κινητοποιεί, αποβαίνει αντικείμενο στοχασμού με την πιο πλήρη έννοια του όρου. Ο Μπρακ ξεπερνά την πεζότητα του αντικειμένου. Έχει πάρει το δρόμο προς τον απτικό χώρο, ό,τι δεν μπορεί να αγγίξει δεν τον συγκινεί. Η ανάγνωση των εικόνων του καθίσταται δυνατή απ' τα θραύσματα των αντικειμένων και ενός είδους λεξιλογίου που αποτελείται από διάφορα σημεία που επισημαίνουν παρουσία αντικειμένων (κατά τον αναλυτικό κυβισμό το αντικείμενο είναι λιγότερο αναγνωρίσιμο, κατά τον συνθετικό πιο εμφανές και στυλιζαρισμένο).
Το επιδιωκόμενο του κυβισμού, σύμφωνα μα τον Μπρακ, είναι να περιέλθει κανείς στην "πλήρη κατοχή των πραγμάτων", δείχνοντας τα συγχρόνως από όλες τις οπτικές γωνίες, απελευθερώνοντάς τα έτσι σε μία μονιμότερη διάσταση, προσθέτοντας στο έργο του την έννοια του χρόνου, έννοια λιγότερο εμφανή στο καλλιτεχνικό έργο του Μοντριάν.
Mondrian, σύνθεση με μαύρο, κόκκινο, γκρι, κίτρινο και μπλε, 1920
Ομοιότητες και διαφορές διακρίνουμε και στην ηθική, την «αποστολή», τις ιδέες για το έργο τέχνης των δύο καλλιτεχνών. Η ζωγραφική του Μοντριάν κατακλύζεται από μία ηθελημένη ψυχρότητα που εντάσσεται σε μία τέλεια πολεοδομία. Αποκλείει από τη ζωή και την τέχνη του το τραγικό και ασυνείδητο. Το έργο του είναι ένας συγκερασμός της ζωγραφικής με πνευματικούς και φιλοσοφικούς στοχασμούς, σε αντίθεση με τους κυβιστές. Στην καθαρή του αφαίρεση σχήματα και χρώματα έχουν τις δικές τους απόλυτες, αυτόνομες αξίες και σχέσεις, αποσυνδεδεμένες από κάθε συνειρμικότητα. Έβλεπε το έργο του σαν έκφραση μιας τέλειας συμπαντικής αρμονίας, στην οποία συνέβαλε και αυτός με την τέχνη του. Ήταν ένα είδος μυστικιστή και ήθελε να φανερώνει η τέχνη του τις απαρασάλευτες πραγματικότητες πίσω απ' τις αέναες μεταβαλλόμενες μορφές των υποκειμενικών φαινομένων. Η τέχνη του, τέλος, είναι δυναμική, με μία ζωογόνα, σχεδόν λυρική ένταση, όχι απλά συμμετρική και ισορροπημένη.
Mondrian, Fox Trot, 1930
Ο Μπρακ ανιχνεύει το μυστήριο, αλλά δεν ενδίδει στο μυστικισμό. Δεν προστρέχει στο όνειρο, απορρίπτει την συμβολική ερμηνεία, δεν καταφεύγει σε ανεκδοτολογίες δεν είναι επαναστατικός. Η ζωγραφική του είναι μια διεργασία κανόνα και συγκίνησης, ο ύψιστος βαθμός ποιητικής και τεχνικής πληρότητας.
Η σύγκριση των δύο καλλιτεχνών μας αποδεικνύει πως στην τέχνη μπορούν να μπουν όρια όταν ο καλλιτέχνης το επιθυμήσει. Μπορεί όμως η ίδια να ξεπεράσει κάθε όριο, να φτάσει μέχρι την πλήρη αφαίρεση και ακόμα παραπέρα, όπως περίτρανα μαρτυρούν τα σύγχρονα έργα τέχνης.
Πέρα, πάντως απ' τις διαφορές τους, Μπρακ και Μοντριάν, έχουν αδιαμφισβήτητα ένα κοινό σημείο: υπήρξαν δύο μεγάλες καλλιτεχνικές προσωπικότητες που επηρέασαν βαθιά όλη τη μοντέρνα τέχνη.
Βιβλιογραφία:
? BRAQUE, κανόνας και συγκίνηση. Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, Μουσείο σύγχρονης τέχνης, κατάλογος έκθεσης.
? Το χρονικό της τέχνης. E. Gombrich.
? Λεξικό εικαστικών τεχνών. Χέρμπερτ Ρηντ.
? Ιστορία της Τέχνης. Χ. Χόνορ. Τζ. Φλέμινγκ.
? Μοντέρνα Τέχνη. Τζούλιο Κάρλο Αργκάν.
? Ιστοσελίδα της Wikipedia και άλλα sites για τους δύο καλλιτέχνες.
