Τα Ελληνικά εικαστικά εξώφυλλα μουσικών δίσκων αφορούν ένα σημαντικό και πλούσιο εικαστικό πεδίο, με αισθητική, επικοινωνιακή και πολιτισμική σημασία αδιαμφισβήτητης εικαστικής έκφρασης, που όμως λειτούργησε και ως εφαρμοσμένο προϊόν στα πλαίσια μιας ευρείας αγοράς, επηρεάστηκε από τις κοινωνικο-πολιτισμικές συνθήκες της εποχής του, αλλά και επηρέασε αισθητά την μαζική κουλτούρα και την επικοινωνία.

Όπως αναφέρει ο Μιλτιάδης Παπαϊωάννου* «υπήρξαν στιγμές στην ιστορία της τέχνης που η μαζικότητα μιας καλλιτεχνικής παραγωγής δημιουργούσε συνθήκες μαζικής συμμετοχής στα πολιτιστικά προϊόντα με αποτέλεσμα τη διασύνδεση της τέχνης με την πολιτική, την κοινωνική ιδεολογία?»

Η εγχώρια παραγωγή δίσκων LPs33 στροφών αρχίζει στη δεκαετία του 1960 όπου και εμφανίζονται τα πρώτα εξώφυλλα δίσκων με εικαστικό ενδιαφέρον και έντονη την παρουσία εικαστικών καλλιτεχνών στη δημιουργία και επιμέλεια τους.

Στη δεκαετία αυτή η πολιτική κατάσταση είναι ταραγμένη κι εκρηκτική μέσα από τη σταθερή υπανάπτυξη, την εγκατάλειψη της επαρχίας , την αστυφιλία και την αντιπαροχή, φαινόμενα που συνδυάζονται με τη βίαιη καταστροφή παραδοσιακών μορφών και αξιών, την εισαγωγή και επιβολή νέων μοντέλων ζωής, αλλά και με αιτήματα για κοινωνική δικαιοσύνη και εκδημοκρατισμό που στραγγαλίζονται με την επιβολή της δικτατορίας των συνταγματαρχών το 1967.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες υπάρχει μια διάχυτη απογοήτευση σ? ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ένα ιδεολογικό «πένθος» που οδηγεί σε ηρωικές εξάρσεις αντίδρασης, έστω και αν μια σχετική πλειοψηφία πρεσβεύει σε μια ανάγκη ταφής του παρελθόντος, στροφής στην ατομικότητα και συμμετοχής σε νέα μοντέλα κοινωνικής διάρθρωσης και ανάπτυξης.

Στο πολιτιστικό πλαίσιο αναπτύσσεται ένα δυναμικό ξεκίνημα σε λογοτεχνικές εκδόσεις, σε εικαστικές εκθέσεις, στο θέατρο, στον κινηματογράφο, σε λογοτεχνικά περιοδικά κ.ά. Το 1963 απονέμεται το Βραβείο Νόμπελ στο Σεφέρη.

Στον τομέα της μουσικής υπάρχουν σημαντικές εξελίξεις, όπως αλλαγές στη φόρμα και το περιεχόμενο του Ελληνικού τραγουδιού. Οι Μάνος Χατζιδάκις και Μίκης Θεοδωράκης είναι οι κύριοι φορείς της πολιτιστικής άνοιξης στο χώρο του Ελληνικού τραγουδιού. Άντλησαν την έμπνευση τους από τις πηγές της γνήσιας λαϊκής παράδοσης και πάντρεψαν την έντεχνη λαϊκή μουσική με την ποίηση, με στόχο την δυναμική και ποιοτική επικοινωνία με το πλατύ κοινό.

Άλλοι σημαντικοί μουσικοί ήταν οι Ξαρχάκος, Λεοντής, Μαρκόπουλος, Μούτσης, Λοϊζος, Κουγιουμτζής. Γύρω στο 1964 αναπτύσσεται το Νέο Κύμα με τους Σπανό, Μαυρουδή, Αρλέτα, Ν.Χουλιαρά, ενώ εμφανίζονται ο ποιητής-τραγουδοποιός Σαββόπουλος και ο συνθέτης-ερμηνευτής Χατζής. Ακόμα οι Πλέσσας, Κατσαρός, Κόκοτος,Καλδάρας, Ζαμπέτας, κ.α.

Στα εικαστικά εξώφυλλα δίσκων της εποχής , όπως και γενικότερα στον εικαστικό χώρο κυριαρχεί η γενιά του ?30 με κύριους εκπροσώπους τον Τσαρούχη, τον Μόραλη, τον Εγγονόπουλο, τον Βασιλείου, τον Τάσσο κ.α., που είναι οι κύριοι φορείς της λεγόμενης «ελληνικότητας» στην Τέχνη.

Η «ελληνικότητα» επικράτησε ως γενική τάση μετά τη μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή, και αντικατόπτριζε κατά ένα μεγάλο μέρος την ανάγκη των νεοελλήνων και κατά συνέπεια των καλλιτεχνών, για την καλλιέργεια κοινής εθνικής συνείδησης και ενιαίας παράδοσης, που θα μπορούσε εν δυνάμει να αναπληρώσει την ιστορική απώλεια και να θεραπεύσει τα τραύματα της ήττας και της διάψευσης.

Επιπρόσθετα, η ανάγκη Ελληνοκεντρικής κουλτούρας , που φαίνεται ότι ήταν επιτακτική ακόμα και στη δεκαετία του 1960 πήγαζε κατά τη μεταπολεμική περίοδο από άλλα δεδομένα, όπως αυτά της ήττας της αριστεράς, των πολλαπλών ματαιώσεων, της οικονομικοκοινωνικής υπανάπτυξης αλλά και της αντίστασης στο συμβιβασμό του τέλους μιας μυθολογίας της ελπίδας.

Η εικαστική έκφραση αυτής της δεκαετίας και κυρίως στα χρόνια μέχρι την δικτατορία του 1967, αναπτύσσεται δυναμικά αλλά και εγκλωβίζεται εν πολλοίς στα πλαίσια της παρατεταμένης «Ελληνικότητας», με τον πολυσυλλεκτικό σε εθνικά μορφολογικά στοιχεία χαρακτήρα της, που αντανακλά τον άμεσο πολιτικό και πολιτιστικό της περίγυρο.

Από το 1967 ως το 1970, που είναι η περίοδος της στρατιωτικής δικτατορίας, πολλοί Έλληνες δημιουργοί φεύγουν στο εξωτερικό, ( Αγγλία, Γαλλία, Αμερική κ.λπ. ) με αποτέλεσμα να επηρεαστούν από τα αντίστοιχα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής και να τα μεταφέρουν στο έργο τους. Γίνονται τότε κάποια εικαστικά εξώφυλλα με επιρροές από Πόπ ζωγραφική, καλλιτεχνική φωτογραφία, κολλάζ, μινιμαλιστική ζωγραφική, κόμικς κλπ.

Σε μια δύσκολή και σκοτεινή στη συνέχεια εποχή για τον τόπο, τα εικαστικά εξώφυλλα δίσκων ζουν τη χρυσή τους εποχή επαληθεύοντας την φράση του Αντόρνο που υποστήριζε πως όταν «όλες οι πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές προοπτικές έχουν πλήρως εκλείψει, το αποτέλεσμα είναι η τέχνη να παραμένει η μοναδική σφαίρα ελευθερίας και ελπίδας».

Για τους εμπνευσμένους δημιουργούς της εποχής, η ζωγραφική, η μουσική, ο στίχος, η ποίηση, πρέπει να είναι ένα άρτιο σύνολο που να μεταδίδει στον απλό κόσμο μηνύματα υψηλής αισθητικής και να συμβάλλει αποφασιστικά στην ανύψωση της λαϊκής κουλτούρας.

Ανάλυση δύο δειγμάτων:

• «Πασχαλιές μέσα από τη νεκρή γη», 1962.

Δημιουργός: Μάνος Χατζιδάκις. Εταιρία ΕΜΙ

Εξώφυλλο: Γιάννης Τσαρούχης

Ο δίσκος περιέχει την ορχηστική διασκευή γνωστών ρεμπέτικων τραγουδιών και είναι ένας φόρος τιμής του Χατζιδάκι στο Ρεμπέτικο, που του άνοιξε νέους δρόμους στην έμπνευση, τη δημιουργία αλλά και τη στάση ζωής.

Ο τίτλος του έργου όπως αναφέρει ο ίδιος ο Χατζιδάκις στο οπισθόφυλλο «βγήκε από το δεύτερο στίχο της «Έρημης Χώρας» του Τ. Σ. Έλιοτ» και συνεχίζει παρακάτω στο ίδιο οπισθόφυλλο «Η φιλοδοξία μου ήταν να φτιάξω ένα έργο, για όλους τους αληθινούς Νέους. Για τους γενναίους, τους ελεύθερους και δυνατούς, όπως θα έλεγε ο Εγγονόπουλος την εποχή εκείνη».

Το εξώφυλλο του Γιάννη Τσαρούχη, μια παραλλαγή αντίστοιχου ζωγραφικού έργου του της ίδιας περιόδου , είναι επίσης ένα έργο που υμνεί τους νέους ως σύμβολα της αναγέννησης και της ανάστασης, ως αυτούς που νικούν το μαρασμό και το θάνατο.

Ταυτισμένος με την εποχή του ο Τσαρούχης, αλλά και επαναστάτης της φόρμας, διαμορφώνει μια ιδιαίτερη μορφή της «Ελληνικότητας», αντλώντας στοιχεία τόσο από την αρχαία ελληνική ζωγραφική, τα αγγεία, τις τοιχογραφίες της Πομπηίας, τα Φαγιούμ, όσο και από τη λαϊκή παράδοση, τον Καραγκιόζη και τον Θεόφιλο, τη βυζαντινή τέχνη και τα διδάγματα του Κόντογλου, ενώ παράλληλα παρακολουθεί και αφομοιώνει στοιχεία από τα νέα ρεύματα της Ευρωπαϊκής ζωγραφικής και κυρίως από τον Ματίς.

Το έργο μορφικά είναι απόλυτα ισορροπημένο, με μια κάθετη και μια οριζόντια γραμμή να διασταυρώνονται και να το χωρίζουν σε τέσσερα ίσα μέρη, αποφορτίζοντας την ένταση των χρωματικών και συμβολικών αντιθέσεων, του μαύρου και λευκού ρούχου των νέων ανδρών, της πράσινης ελπιδοφόρας υφής που διαπερνά το μαύρο φόντο, αλλά και του κόκκινου ρούχου πάνω στο κρεβάτι, που μαζί με τα λουλούδια στο βάζο, το κομπολόι και το τσιγάρο, σηματοδοτούν μια αδρή, χυμώδη, λαϊκή άρνηση στο συμβιβασμό και την υποταγή στη μοίρα.

Οι νέοι άνδρες του Τσαρούχη είναι παλικάρια, γιατί ενώ με την έκφραση και τη στάση του σώματος τους μας μεταδίδουν τη θλίψη των μορφών ενός αρχαίου επιτύμβιου ανάγλυφου, φαίνονται τόσο εύπλαστοι ρωμαλέοι και ερωτικοί, που θα μπορούσαν να πεταχτούν ξαφνικά και να χορέψουν ένα δοξαστικό ζεϊμπέκικο. Το σημαίνον εδώ είναι η αδρή νεανική ομορφιά, το σημαινόμενο όμως είναι η νίκη της ζωής, η ανάταση.

Οι γραμμές του έργου ευθείες και καμπύλες, κάθετες και οριζόντιες σχεδόν σε ισορροπία, εκφράζουν αποφασιστικότητα αλλά και συναίσθημα, ηρεμία αλλά και ένταση, όπως το εικαστικό αλφάβητο σημαίνει αλλά και η λαϊκή ψυχή επιτάσσει.

• «Ρεμπέτικα. Σωτηρία Μπέλλου 1.», 1966.

Εταιρία LYRA

Εξώφυλλο: Τάσσος (Αλεβίζος)

Στο δίσκο αυτό, με τον οποίο η Σωτηρία Μπέλλου επανέρχεται στη δισκογραφία ύστερα από χρόνια αποχής, με την υποστήριξη του Πατσιφά, τραγουδά ρεμπέτικα τραγούδια, όπως το «Γράμμα θα στείλω στον Θεό», «Σε φιλίες δεν πιστεύω», «Έκαψα την καλύβα μου», « Τι σου λέει η μάνα σου για μένα» κ.α.

Το εξώφυλλο το πρώτο μιας σειράς εξωφύλλων, που δημιούργησε ο χαράκτης Τάσσος για την Μπέλλου, είναι βασισμένο σε μια λεπτομέρεια της ξυλογραφίας του «Ο νέος με το λαγούτο» από τη σειρά Άσπρο - Μαύρο, που εκτέθηκε στη γκαλερί Ζυγός το 1964.

Η χαρακτική του Τάσσου αυτής της περιόδου, ενταγμένη στα πλαίσια της «Ελληνικότητας» είναι ανθρωποκεντρική, με αδρό σχεδιασμό όπου το ανθρώπινο σώμα χωρίζεται σε σχηματοποιημένα μέρη, διαρθρωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ταυτόχρονα μια συνθετική ισορροπία και μια εκρηκτικά δυναμική ένταση.

Κύριο χαρακτηριστικό τους η μνημειακότητα, η μετάπλαση της μορφολογίας της Βυζαντινής ζωγραφικής και η απλότητα, που όπως λέει ο ίδιος ο καλλιτέχνης «Όταν κατορθώσουμε να δούμε την απλότητα των πραγμάτων και όταν λυτρωμένοι από τις επιδράσεις σταθούμε ειλικρινά σ? οποιοδήποτε σημείο της ελληνικής φύσης, θα δώσουμε τ? αποτέλεσμα που δίνει η αληθινή τέχνη».

O νέος στο εξώφυλλο είναι και πάλι ένα παλικάρι. Δεν έχει τον αισθησιασμό των νέων ανδρών του Τσαρούχη, είναι ο άνδρας με τα πυκνά μαλλιά και το μουστάκι, ο λεβέντης, το λαϊκό είδωλο της εποχής.

Η μορφή του παραπέμπει σε Βυζαντινή αγιογραφία, το σκοτεινό όμως και θλιμμένο του βλέμμα σε αρχαίο Ελληνικό επιτύμβιο , που εκφράζει όμως ακόμα και την «απαράμιλλη μελαγχολία των ρεμπέτικων τραγουδιών». (Ηλίας Πετρόπουλος, ?Ρεμπέτικα Τραγούδια? Μικρός Απόπλους, 1967, Αθήνα).

Την τραγικότητα και σκληρότητα του άσπρου μαύρου, της εκφραστικής οξύτητας και της αιχμηρής κατάτμησης του σώματος του σε τριγωνικές ως επί το πλείστον φόρμες, έρχονται να μετριάσουν μορφικά οι καμπύλες του λαγούτου, της δεξιάς παλάμης του και της λάμπας στο δεύτερο πλάνο, που φορτίζουν συναισθηματικά το έργο και το ισορροπούν συνθετικά. Ο συμβολισμός δεν είναι κραυγαλέος και το σημαινόμενο είναι προφανές. Μέσα στις δυσκολίες των καιρών, ο πληγωμένος λαός δεν τα βάζει κάτω, τραγουδά και το φως νικά το σκοτάδι.

Το εξώφυλλο αυτό εκφράζει απόλυτα το περιεχόμενο του δίσκου αφού «καλούνται ρεμπέτικα τραγούδια τα άσματα των πληγωμένων, απλών, αγνών και αισθαντικών ψυχών της Ελλάδος» όπως λέει ο Ηλίας Πετρόπουλος στο βιβλίο του «Ρεμπέτικα Τραγούδια».

Βιβλιογραφία:

• Βακαλό Ελένη. Ο μύθος της Ελληνικότητας. Κεδρος 1983
• Δραγουμάνος Πέτρος.Οδηγός Ελληνικής Δισκογραφίας 1955 -1992.ΑΛιβάνης 1992
• Guiraud Pierre. Σημειολογία. . Ζαχαρόπουλος .Αθήνα . 1989.
• Εκο Ουμπέρτο. Η Σημειολογία της καθημερινής ζωής. Μάλλιαρης .Παιδεία Αθήνα 1992.
• Ηλίας Πετρόπουλος, Ρεμπέτικα Τραγούδια . Μικρός Απόπλους, 1967, Αθήνα
• Jean-Pierre Cometti, Jacques Morizot, Roger Puivet, Ζητήματα αισθητικής, μετάφραση Στέλλα Χρυσικού, επιστημονική επιμέλεια Παναγιώτης Πούλος, Αθήνα, Νήσος, 2005
• Θεοδωράκης Μίκης. Για την Ελληνική Μουσική. Καστανώτης 1986.
• Μ. Παπαϊωάννου. Καθηγητής ιστορίας της Τέχνης ΑΠΘ. Εφημερίδα « Ελευθεροτυπία», 15/5/2010
• Τέοντορ Αντόρνο. Αισθητική Θεωρία . Αλεξάνδρεια Αθήνα 2000
• Albers J. Interaction of Color . Yale University Press . New Haven 1963.
• Alexander C. Notes on the Synthesis of form. Harvard University Press. Cambridge 1964.
• Arnheim R. Art and Visual Perception. University of California Press. Berceley 1969
• Arnheim R. Toward a Psychology of Art. 1972
• Hollis Richart . Graphic Design. Thames and Hudson . London 1994.