Το επιστημονικό πεδίο που μελετάει τα αντικείμενα τα οποία μας περιβάλουν ονομάζεται Υλικός Πολιτισμός. Είναι ένα πεδίο σχετικά καινοτόμο και αποτελεί προέκταση των κοινωνιολογικών και ανθρωπιστικών σπουδών, ενώ σχετίζεται άμεσα με τη σύγχρονη Μουσειολογία. Στους ορισμούς που δίνουν οι ειδικοί του κλάδου αυτού, αναφορικά με το τι ακριβώς πραγματεύεται ο υλικός πολιτισμός, εστιάζουν στη διαδικασία της «συλλογής αντικειμένων».

Δύο είναι οι επικρατέστεροι ορισμοί για τον Υλικό Πολιτισμό. Ο ένας είναι αμιγώς ανθρωποκεντρικός ενώ ο άλλος προβάλει τις σχέσεις μεταξύ των ίδιων των αντικειμένων. Έτσι λοιπόν για κάποιους, ο υλικός πολιτισμός, μελετάει μέσα από τα αντικείμενα τις ιδέες, τις αξίες, τις συμπεριφορές και τις συνήθειες μια συγκεκριμένης κοινωνίας μέσα σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Καθώς επίσης για άλλους, αποτελεί ένα σύστημα αλληλεξαρτώμενων αντικειμένων σύμφωνα με το οποίο η αξία κάθε αντικειμένου απορρέει αποκλειστικά από την ταυτόχρονη παρουσία των άλλων αντικειμένων.

Σύμφωνα με αυτές τις δύο θεωρίες των Prown και Pearce αντίστοιχα, καταλαβαίνουμε ότι τα αντικείμενα από μόνα τους δεν έχουν την ικανότητα να μεταδώσουν έννοιες. Το να αποκτήσουν ξεχωριστό νόημα έγκειται κυρίως στις σχέσεις μεταξύ αντικειμένων και ανθρώπων καθώς και στις σχέσεις μεταξύ των ίδιων των αντικειμένων.

Οικιακά αντικείμενα Βικτωριανής Εποχής, Beamish Open Air Museum, UK

Γιατί όμως οι άνθρωποι τείνουν να συλλέγουν αντικείμενα και να τα κρατούν στην κατοχή τους ως «κειμήλια»; Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, πρέπει να εξετάσουμε κάθε αντικείμενο ξεχωριστά μέσα από συγκεκριμένα μοντέλα αξιολόγησης αντικειμένων. Το μοντέλο Pearce του 1986 είναι ένα από τα επικρατέστερα μοντέλα για τον Υλικό Πολιτισμό και εξετάζει την αντικειμενική και υποκειμενική αξία κάθε αντικειμένου.

Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, υπάρχουν οκτώ στάδια μέσα από τα οποία απαντώνται βασικά ερωτήματα αναφορικά με το ιστορικό και ιδεολογικό πλαίσιο σχετικά με ένα αντικείμενο. Τα οκτώ αυτά στάδια είναι τα εξής:

• Υλικότητα, ιστορικό πλαίσιο, περιβαλλοντική προέλευση και σημασία του αντικειμένου (γενικά στοιχεία).

• Κατασκευή και διακοσμητικά στοιχεία αντικειμένου.

• Σχεδιασμός του ίδιου του αντικειμένου καθώς και των διακοσμητικών του στοιχείων.

• Χαρακτηριστικά αντικειμένου: στοιχεία προέλευσης και βιομηχανικές τεχνικές.

• Ιστορικότητα: ιστορία του αντικειμένου, μεταγενέστερη ιστορία, η πρακτική του λειτουργία.

• Περιβαλλοντικό πλαίσιο: σε σχέση με το τοπίο, και σε σχέση με τα αντίγραφά του.

• Σημασία- αξία αντικειμένου.

• Ερμηνεία αντικειμένου, ο ρόλος του στην κοινωνία.

Αναλυτικότερα, αρχικά οφείλουμε να επικεντρωθούμε στην εμφάνιση του αντικειμένου, στην περιγραφή του, εκ πρώτης όψεως, στα επιμέρους διακοσμητικά του στοιχεία καθώς και στον σχεδιασμό του.

Στη συνέχεια, αναλύουμε τα στοιχεία του κατασκευαστή, εάν μας είναι γνωστά, καθώς επίσης και τη λειτουργία του. Στο επόμενο στάδιο, προχωράμε στη σύγκριση του αντικειμένου με άλλα δείγματα και αντικείμενα (συνήθως όμοια με αυτό που εξετάζουμε είτε μορφολογικά είτε χρονολογικά).

Σημαντικό ρόλο έχει η ιστορία του αντικειμένου που προκύπτει είτε μέσα από την προσωπική έρευνα του μελετητή, είτε από τη γενικότερη μελέτη της ιστορίας παρόμοιων αντικειμένων. Πολλά σημαντικά στοιχεία μας φανερώνει η μελέτη του τόπου και του περιβάλλοντος από όπου προέρχεται το αντικείμενο.

Χειροποίητοι Αναπτήρες 1938

Το επόμενο στάδιο μελετάει τη διττή σημασία του αντικειμένου. Αυτή μπορεί να είναι αντικειμενική, σε σύγκριση πάντα με άλλα όμοια αντικείμενα του ίδιου σχεδιασμού και της ίδιας χρονικής περιόδου. Πολλές φορές μπορεί να είναι και υποκειμενική ανάλογα με την ιστορική αξία που έχει προσδοθεί στο αντικείμενο μέσα στα χρόνια από τους προκατόχους του. Εδώ συνήθως μιλάμε για αντικείμενα που περνούν από γενιά σε γενιά ως κειμήλια και αποκαλύπτουν λεπτομέρειες σχετικά με την ανθρώπινη ταυτότητα των κατόχων τους.
Τέλος, σειρά έχουν τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τη μελέτη ενός αντικειμένου. Βασίζονται σε όλα τα στοιχεία που μας έχει δώσει η μελέτη του αντικειμένου, καθώς επίσης και στο συναισθηματικό υπόβαθρο το οποίο προσδίδεται στο κάθε αντικείμενο μέσα από την πορεία του στον χρόνο.

Ένα αντικείμενο μπορεί να αποτελεί σπάνιο δείγμα κάποιου μακρινού πολιτισμού με τον οποίο να συνδέεται άρρηκτα από ιστορικής πλευράς ο σύγχρονος πολιτισμός. Μπορεί να λύνει απορίες αναφορικά με την ανθρώπινη ταυτότητα και την προέλευση του ανθρώπου. Ακόμα θα μπορούσε να ανοίγει νέους δρόμους για έρευνα σε απομακρυσμένες γεωγραφικές συντεταγμένες.

Σε συναισθηματικό επίπεδο, τα αντικείμενα του υλικού πολιτισμού αποκοτούν ανεκτίμητη συναισθηματική αξία περνώντας από τους προκατόχους τους στις νεότερες γενιές. Μπορεί να σηματοδοτούν σημαντικές επετειακές ημερομηνίες μέσα σε μια οικογένεια ή ακόμα και να αποτελούν χαρακτηριστικό δείγμα μιας συγκεκριμένης περιοχής.

Καταλαβαίνουμε λοιπόν μέσα από το παραπάνω μοντέλο ανάλυσης τους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι γίνονται συναισθηματικοί με τα αντικείμενα που έχουν στην κατοχή τους. Επίσης μπορούμε να κατανοήσουμε τους λόγους για τους οποίους επικρατεί σήμερα η τάση να συλλέγουμε αντικείμενα, να τα διατηρούμε και να τα εκθέτουμε ως έργα σε μουσεία σε ολόκληρο τον κόσμο.

Σύμφωνα με τα παραπάνω φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι τα αντικείμενα από μόνα τους δεν έχουν καμία αξία, ούτε υλική ούτε συναισθηματική. Η αξία που τους προσδίδεται με το πέρασμα του χρόνου προκύπτει βάσει της σχέσης τους με το ανθρώπινο είδος καθώς και σε σχέση με τα άλλα αντικείμενα. Ο λόγος που σήμερα οι άνθρωποι δίνουν τόσο μεγάλη σημασία στον υλικό πολιτισμό είναι κατά βάση ιστορικός.

Η συλλογή αντικειμένων επιτρέπει την απτή και οπτική μετάδοση της ανθρώπινης ιστορίας από τα προϊστορικά ακόμη χρόνια. Αυτό το σκεπτικό έχει την ίδια βαρύτητα τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και σε προσωπικό για τον καθένα από εμάς. Από τη συλλογή αντικειμένων για τις μουσειακές συλλογές μέχρι και τη φύλαξη των δικών μας προσωπικών κειμηλίων.

Αναστασία Βουτσά
(Εικαστικός- Μουσειολόγος)

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Arjun, A., (ed) The Social Lives of Things: Commodities in Cultural Perspective, 1986

• Barringer, T.- Flynn, T., (eds) Colonialism and the Object: Empire, Material Culture and the Museum, Routledge, London and New York, 1998.

• Dant, T., Material Culture in the Social World: Values, Activities, Lifestyles, Open University Press, Buckingham, 1999.

• Knell, S.J., (ed.) Museums in the Material World, Routledge, London and New York, 2007

• Pearce, S., (ed.) Interpreting Objects and Collections, Routledge, London, 1994

• Pearce, S., On collecting; an Investigation into Collecting in the European Tradition, Routledge, London and New York, 1995

• Prown, J.D., Mind in matter: an Introduction to Material Culture Theory and Method, [Winterthur Portfolio, vol.17, No 1, pp.1-19], 1982

• Soafer, J., (ed.) Material Identities, Blackwell Publishing Ltd, 2007