Η συγκεκριμένη έρευνα, ενώ θα έπρεπε να είναι άκρως δραματουργική, θα κινηθεί σε ένα ευρύτερο επιστημονικό πλαίσιο αναφοράς: θα αγγίξει τα μονοπάτια της ψυχανάλυσης, της κοινωνιολογίας, της φιλοσοφίας, της πολιτικής, θα μπορούσε και της σημειωτικής. Εξάλλου, αν κινούμασταν κλειστά, καταπιεσμένα, και επικεντρωνόμασταν στην ανάλυση ενός μόνο επιστημολογικού κλάδου, θα ήταν αντιφατική μια τέτοια οπτική, με ένα τέτοιο ελεύθερο κείμενο. Διεπιστημονική, λοιπόν, η έρευνα που θα διεξαχθεί, επειδή στο έργο διακυβεύονται πολλά θέματα, πλην των δραματουργικών θεμάτων. Έτσι περνάμε από το γενικό στο ειδικό. Χρέος κάθε εποχής, αλλά και κάθε καλλιτέχνη είναι να θέσει ένα έναυσμα για σκέψη και προβληματισμό στον μέσο μέχρι τον μυημένο αναγνώστη, θεατή.

      Ο Βόυτσεκ, του Γκέοργκ Μπύχνερ (1780-1824) είναι ένα κείμενο ανοιχτό που υπόκειται σε πολλές ελεύθερες αναγνώσεις. Ο Βόυτσεκ είναι γέννημα θρέμμα μιας προβληματικής περιόδου. Γεννήθηκε στην περίοδο μετά την Γαλλική επανάσταση η οποία έχει επηρεαστεί από την δυναμική της εποχής. Η Γαλλική Επανάσταση διέλυσε τα φεουδαρχικά και απολυταρχικά θεμέλια, ανοίγοντας, έτσι, έναν μεγάλο δρόμο για τον ερχομό των αστικών σχέσεων, στην Γαλλία και μετέπειτα σε ολόκληρη την Ευρώπη. Μέσα στο έργο, έτσι, έχουμε την ύπαρξη της αστικής τάξης, την αντιπαράθεση του ήρωα με αυτή και την μετέπειτα ρήξη της. Άρα δεν θα μπορούσε να μην περιείχε την δυναμική της επανάστασης. Ο Βόυτσεκ πρωταγωνιστής του δράματος φέρει το βάρος μιας καταπιεσμένης προσωπικότητας. Η καταπίεση αυτή, φαινομενικά, προέρχεται από την εξουσιαστική συμπεριφορά των υπόλοιπων δραματικών προσώπων εναντίον του, αλλά, ως επί των πλείστων, φέρει το υπαρξιακό και πολιτικό βάρος του συγγραφέα. Στην εποχή του συγγραφέα είχαν προηγηθεί τα γεγονότα της Γαλλικής επανάστασης, επίσης, τα παρισινά γεγονότα του 1830 είχαν επηρεάσει τον ίδιο και όλη την λεκάνη της Ευρώπης. Ο ίδιος συμμετείχε ενεργά σε επαναστατικές δράσεις, ιδρύοντας την Εταιρεία ανθρωπίνων δικαιωμάτων (1834), όπου δημοσίευσε τo επαναστατικo φυλλάδιo ''Ο κήρυκας της Έσσης''. Η επαναστατική του αυτή δράση, η ενεργή συμμετοχή και εμπάθεια προς τον Άνθρωπο, δεν θα μπορούσε να μην μεταφερθεί στα έργα του. Έτσι, μέσα σε αυτό το βαρύνοντα κλίμα της εξέγερσης απέναντι σε μονάρχες, φεουδάρχες, καταπιεστές, ο Βόυτσεκ, ο ανθρωπάκος εργάτης, εξεγείρεται. Η πράξη του κλιμακώνεται σταδιακά και κορυφώνεται με τον φόνο της γυναίκας του. Η διάψευση των προσδοκιών του ξεσπάνε πάνω σε λάθος πρόσωπο. Η γυναίκα του είναι αυτή που θα πληρώσει το τίμημα της ελευθερίας με αίμα και πιο πολύ ο ίδιος με την προσωπική του φυλακή. Είναι μια μορφή τραγική, καθημερινή η οποία πέφτει θύμα μιας απάνθρωπης, αστικής κοινωνίας. Ο συγγραφέας εμπνεύστηκε από αληθινά γεγονότα: ο Μπύχνερ διάβασε μαζί με τον πατέρα του σε μια ιατρική εφημερίδα, το περιστατικό του στρατιώτη Γιόχαν Κρίστιαν Βόυτσεκ, ο οποίος τον Ιούνιο του 1821, δολοφόνησε την ερωμένη του πάνω σε μια στιγμή πάθους και ζήλιας. Δικάζεται και εκτελείται δημόσια στην Λειψία. Δεκαπέντε χρόνια, αργότερα, ο νεαρός τότε Γκέοργκ, επιχειρεί να μεταφέρει στο χαρτί την τραγική αυτή υπόθεση, υπόθεση ίσως μοιραία και για τον ίδιο, καθώς πέθανε πρόωρα από τύφο σε ηλικία μόλις είκοσι τεσσάρων χρονών, μην προλαβαίνοντας έτσι να την ολοκληρώσει.

    Η υπόθεση σχηματίζεται ως εξής: ο στρατιώτης Βόυτσεκ, εκτελεί καθημερινά τα καθήκοντα του, ξυρίζει τον λοχαγό του, γίνεται πείραμα στα χέρια του γιατρού και φέρνει λεφτά για να θρέψει την οικογένεια του. Ποια είναι η ανταπόδοση για τον ίδιο? Ο άνθρωπος στον οποίο απέδιδε τις τελευταίες του ελπίδες για κατανόηση και συντροφικότητα, η σύζυγός του Μαρία, τον προδίδει με μοιχεία. Η κοροϊδία από την ίδια του την γυναίκα και, ως επί των πλείστων, από όλη την κοινωνία τον στρέφει σε έναν παροξυσμό τρέλας, μετατρέποντας τον σε φονιά.

       Η δομή του έργου είναι διασπασμένη, δεν ακολουθεί μια γραμμική αφήγηση, ρέει σαν το νερό θέλοντας να μπει στο ''αυλάκι'' του εκάστοτε καλλιτέχνη, για να περάσει το μήνυμα της κάθε εποχής, παραμένοντας έτσι διαχρονικό. Περιλαμβάνει σαράντα επτά κομμάτια, τριάντα σκηνές, τα οποία στο χειρόγραφο (χειρόγραφο 12 σελίδων) παραδίδονται τα περισσότερα σκιτσαρισμένα, θυμίζοντας θεατρικά σκετς ή και κινηματογραφικά στιγμιότυπα. Επιπλέον, περιέχει και μουσικές σκηνές, φέρνοντας στο νου το θέατρο της commedia del' arte και την όπερα¹ . Πολύ περισσότερο, εύκολα θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως μια μελοποιημένη τραγωδία, ακολουθώντας την χαρακτηριστική ποιητική δομή του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα.
Ο Βόυτσεκ είναι ένα αναρχικό και αντισυμβατικό στοιχειό, είναι αδύνατον να τον τοποθετήσεις σε καλούπια. Άναρχα κομμάτια ξεδιπλώνονται από παντού και καλείσαι να συν-δημιουργήσεις, να συνθέσεις, να μεταπλάσεις το προσωπικό σου μήνυμα, μαζί με τον εκάστοτε σκηνοθέτη. Ο Βόυτσεκ ντύνεται, παίζει τον ρόλο του και μεταμορφώνεται σε έναν μοναχικό και τραγελαφικό κλόουν, υποδεικνύοντας μας τα κοινωνικά ρήγματα της εποχής και της υπαρξιακής ματαιότητας. Το χαρακτηριστικό της μη ένταξης σε κάποιο συγκεκριμένο θεατρικό είδος μας θυμίζει τον Μπέκετ, αλλά και τα αποσπασματικά ρήγματα του Μπρέχτ. Ωστόσο, υπάρχουν αρκετοί θεατρικοί συγγραφείς και θεωρητικοί που μας φέρνουν στον νου τον Μπύχνερ, θα αναφερθούμε παρακάτω, συνοπτικά, σε τρεις: Μπέρτλοτ Μπρέχτ, Χάινερ Μύλλερ και Αντονέν Αρτώ.

       Επιπλέον, η θεατρική ομάδα σημείο μηδέν είναι μια ομάδα νέων δημιουργών, που τολμούν να αγγίζουν πολιτικά και κείμενα περίπλοκα (Φραντς Κάφκα, Ουίλιαμ Σαίξπηρ, Αλμπέρ Καμύ), μελετώντας τα και πειραματίζοντας πάνω στην σκηνή, ώστε να περάσουν στο κοινό ένα καθαρά προσωπικό τους μήνυμα. Η ομάδα επιδιώκει να περάσει μηνύματα κοινωνικοπολιτικά, μέσα από την δική τους ιδιαίτερη, καλλιτεχνική γραφή. Αυτό που τους χαρακτηρίζει σαν ομάδα είναι η σωματική, η πολιτική γραφή. Ερευνούν κείμενα είτε λογοτεχνικά μεταφέροντας τα στην ιδιαίτερη σκηνική γλώσσα του θεάτρου, είτε θεατρικά, αλλά προπάντων κείμενα στοχαστικά. Είναι κείμενα τα οποία περιέχουν πολιτικά και κοινωνικά στίγματα μιας άλλης εποχής, τα οποία αναπαράγουν, ενεργοποιούν και μεταφέρουν στην προβληματική του σήμερα. Ο σκηνοθέτης, της ομάδας, Σάββας Στρούμπος δίνει την δική του οπτική γωνία, με φορέα, πάντα, τα σώματα των ηθοποιών. Τα σώματα που πρωταγωνιστούν στο θέατρο του Σάββα Στρούμπου, είναι σώματα εύπλαστα, επαγγελματιών ηθοποιών που φέρουν την ελαστικότητα και την δεξιοτεχνία ενός χορευτή ή ακόμη και ενός ακροβάτη².

 Ηλίας Μελέτης (Βόυτσεκ), Ελεάνα Γεωργούλη (Μαρία), ''Βόυτσεκ'', θεατρική περίοδος 2014, Νέος χώρος Θέατρο Άττις, photo credits: Αντωνία Καντά.

       Ο Βόυτσεκ είναι ένα αναρχικό και πολύπλευρο έργο από μόνο του. Όσον αφορά το δραματικό είδος στο οποίο ανήκει μπορούν να λεχθούν πολλά: είναι ένα έργο τραγικό, πολιτικό, άκρως ταξικό. Το γεγονός ότι το έργο επηρεάστηκε από αληθινά γεγονότα το καθιστά κοινωνικό ντοκουμέντο. Ο Βόυτσεκ ορίστηκε ως η πρώτη σύγχρονη τραγωδία, ο Steiner, σημαντικός θεωρητικός της εποχής εκείνης, την ανέφερε και ως μετά-τραγωδία³. Η ελληνική πρόθεση μετά, δηλώνει ότι η τραγωδία ή το θέατρο (αναλόγως ποια λέξη θα ακολουθεί την πρόθεση: μετά-θέατρο, μετά-τραγωδία, μετά-κείμενο, κ.α.) προχωράει ''ένα επίπεδο παραπέρα''. Επιπλέον, η πρόθεση μετά, χαρακτηρίστηκε και από τους πιο σύγχρονους μελετητές ως ένας σχόλιο πάνω στην τραγωδία, ή πάνω στο θέατρο. Ένα σχόλιο που θα γίνεται μέσα από τον χαρακτήρα του έργου για την τραγωδία ή για το θέατρο αυτό καθαυτό. Η πρώτη νύξη στην ιστορία του θεάτρου γίνεται στις Βάκχες του Ευριπίδη, και αυτό γιατί στην συγκεκριμένη τραγωδία παρουσιάζεται ο Διόνυσος -που είναι θεός του θεάτρου- να ανεβάζει την τραγωδία που θα ακολουθήσει, σαν μια τραγωδία μέσα στην τραγωδία, θα λέγαμε. Σύμφωνα με τα παραπάνω είναι αδύνατον να αποφύγουμε την αναφορά και τον ορισμό της μετά-θεατρικότητας. Ο όρος μετά-θέατρο εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1963, από τον εισηγητή του Lionel Abel. O Abel στο μανιφέστο του ‹‹Metatheatre: A new view of dramatic form››, ισχυρίζεται ότι το μετά-θέατρο αντανακλά τόσο το τραγικό όσο και το κωμικό στοιχείο, αφού ο θεατής, την ίδια στιγμή που γελά την άλλη να ταυτίζεται με τον ήρωα του έργου. Η τεχνική του μετά-θεάτρου, βάζει τον χαρακτήρα να μην κάθεται να παρακολουθεί αμέτοχος την ροή των γεγονότων, αλλά ο ίδιος μέσα στο ευφάνταστο μυαλό του να δημιουργήσει έναν δικό του ρόλο, να βγει, έτσι, από τον συμβατικό του ρόλο για να αλλάξει την δράση. Σκοπός της τεχνικής αυτής ήταν να αντικατασταθεί η πραγματικότητα από την φαντασία μέσα από τους χαρακτήρες του έργου και, φυσικά, μέσα όμως από την ''επίγνωση'' των ρόλων τους. Το μετά-θέατρο εμφανίστηκε ως μια εξέλιξη της μετά εποχής του 5ου αιώνα στην Αρχαία Ελλάδα, ακόμη και μετά τον Σαίξπηρ. Άρα, μιλάει για μια έννοια του όρου χρονική και εξελικτική. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, η πρόθεση πιο πολύ προσεγγίζει την εξελικτική δράση της τραγωδίας μέσα στον χρόνο, παρά το χρονικό διάστημα. Στον Βόυτσεκ, ο ήρωας είναι σαν να βλέπει την ζωή του μέσα από το πρίσμα του θεατή. Παρακολουθεί και συνδιαλέγεται με τον εαυτό του το ''θέατρο'' και τον ρόλο που του (συ)στήνουν. Επιτελεί τον ρόλο του άψογα, αλλά αργότερα, παρουσιάζει τον πραγματικό του ρόλο. Το έργο, έτσι, παρουσιάζει κάποιες βασικές θεματολογικές διαπραγματεύσεις της τραγωδίας. Είναι οι λεγόμενες μετά-τραγικές αναφορές και είναι αυτές που μας φέρνουν στο νου θέματα κοινά με την αρχαία γραμματεία ή παραλλαγμένα.

 Δαυίδ Μαλτέζε (λοχαγός, αρχιτυμπανιστής), Ελεάνα Γεωργούλη (Μαρία), Ηλίας Μελέτης (Βόυτσεκ), ''Βόυτσεκ'', θεατρική περίοδος 2014, θέατρο Άττις (νέος χώρος), photo credits: Αντωνία Καντά.

     Αρχικά, η θεματολογία του Βόυτσεκ, εστιάζεται στην πτώση του ανθρώπου, πτώση ενός ατόμου που ανήκει στην χαμηλή κοινωνική τάξη και καταγωγή. Ενώ αντίθετα στην αρχαία τραγωδία, εξετάζουμε την πτώση ενός ανθρώπου σπουδαίου και διακεκριμένης καταγωγής. Κατά αυτό τον τρόπο ο θεατής μπορεί να ταυτιστεί με τον πρωταγωνιστή, το έργο γίνεται απόλυτα προσωπικό. Ιδιαίτερα, στην σύγχρονη ζοφερή εποχή της οικονομικής κρίσης στην οποία ζούμε. Ο Μπύχνερ, ασχολείται με τους απλούς πολίτες, με τους παρίες και με τους εργάτες. Στην αρχαία τραγωδία την ανθρώπινη μοίρα, την παίρνει στα χέρια του ο Θεός. Η μοίρα είναι αυτή που ορίζει την τύχη και τις ζωές των ανθρώπων. Στον Βόυτσεκ, αντίθετα, δεν τίθεται ζήτημα περί μοίρας. Η μοίρα και ο Θεός απουσιάζουν παντελώς. Στην αρχή παρακολουθούμε ότι, την εξουσία, την έχει η ελίτ της κοινωνίας η οποία διευθετεί τα πάντα. Αργότερα, ο Βόυτσεκ θα πολεμήσει και θα πάρει ο ίδιος τον έλεγχο της εξουσίας. ΛΑρα, στον Βόυτσεκ στην πρώτη μετά-τραγωδία της εποχής, βλέπουμε ότι ως πρωταρχικό στοιχείο τίθεται ο απλός άνθρωπος και όχι το θεϊκό στοιχείο και οι νόμοι της. Ο άνθρωπος βρίσκεται εγκαταλελειμμένος, μόνος του με το μόνο βάρος της ανθρώπινης επιλογής. Μόνος ο Βόυτσεκ παίρνει την ''μοίρα'' του στα χέρια του, και καταπολεμάει με τον δικό του τρόπο τον καταπιεστικό ζυγό της εξουσίας, μιας εξουσίας ταξικής, άπα-ανθρωποποιημένης. Παρακολουθώντας τον το σύμπαν, σιωπά:, Βόυτσεκ: ''Σιωπή, απόλυτη σιωπή, λες και νέκρωσε ο κόσμος.''⁴. Στο τέλος του έργου, ο ήρωας με τον φόνο παίρνει τα ηνία και κατά προέκταση η εργατική τάξη κάνει επιτέλους την εξέγερση της. Άρα, δεν μιλάμε για θεογονία, όπως στην αρχαία τραγωδία, αλλά για ανθρωπογονία. Δεδομένου ότι ο Βόυτσεκ είναι τραγωδία της εργατικής τάξης δεν θα μπορούσε παρά να εξελίσσεται η δράση της μέσα σε μια πόλη. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τις αρχαίες τραγωδίες που διεξάγονταν στην φύση.
Πράγματι, ο Βόυτσεκ είναι τραγωδία της πόλης. Διότι, οι αρχαίες τραγωδίες έπαιρναν μέρος στην φύση, π.χ. ο Οιδίποδας είναι ο βασιλιάς της Θήβας, η Αντιγόνη θέλει να θάψει τον αδελφό της τον Πολυνείκη στα ιερά χώματα της Θήβας κ.τ.λ. Η εισαγωγή στον Βόυτσεκ ξεκινάει με τα πρόσωπα του έργου, σαν ένα τυπικό δράμα. Εδώ παρατηρείται το στοιχείο της πόλης, βλέπουμε τον Βόυτσεκ να υποδεικνύει στον Αντρές να δει τον καπνό της φωτιάς μέσα στην πόλη, θυμίζοντας μας έντονα τις φρυκτωρίες του αρχαίου δράματος 5. Παρακολουθούμε καθ' όλη την διάρκεια του έργου, τον ήρωα να δρα εντός των τειχών της πόλης. Δρα ενάντια σε μια πόλη δίχως νόμους και δίχως δημοκρατία. Η δημοκρατία είναι στενά συνδεδεμένη με την αρχαία Ελλάδα, αφού σε αυτήν γεννήθηκε. Στο έργο, επικρατεί ένα χάος, μια αναρχία, μια αποξένωση και ερημιά. Η πόλη που παρουσιάζει ο Βόυτσεκ, είναι μια πόλη ξεχασμένη, μια πόλη που θυμίζει το σκηνικό ενός βομβαρδισμένου τοπίο πολέμου, όπου τα πάντα έχουν ισοπεδωθεί.

      Ο Βόυτσεκ χαρακτηρίστηκε από τον Steiner, ως ''η πρώτη τραγωδία χαμηλής ζωής''. Πράγματι, περιλαμβάνει όλα εκείνα τα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζει ένα έργο τραγωδία. Η τραγωδία δεν εστιάζεται πλέον στους σπουδαίους άντρες στο γένος, στο θρόνο, στην καταγωγή, αλλά στους απλούς ανθρώπους. Ο Μπύχνερ λοιπόν έδειξε τον δρόμο στους μεταγενέστερους δραματουργούς της προλεταριακής κουλτούρας, όπως ο Γκόργκι και ο Μπρεχτ. Στην σύγχρονη τραγωδία η μαρξιστική σκέψη απορρίπτει την έννοια της μοίρας και εστιάζεται στις έννοιες του αγώνα και του δικαίου. Η δικαιοσύνη στην βίο-πολιτική ζωή του ανθρώπου και, ιδιαίτερα, στους βασικούς τομείς της: εργασία, ιδιωτικό και δημόσιο βίο. Γενικότερα, η σκέψη και η δραστηριοποίηση του ανθρώπου στην καθημερινή ζωή με οδηγό την λογική, είναι το μόνο σίγουρο ότι δεν κρύβει θρησκευτικούς υπαινιγμούς, αλλά πραγματιστικούς. Δεν πρέπει, βεβαίως, να λησμονηθεί το γεγονός ότι η δικαιοσύνη και η λογική κρύβεται στην βαθιά φιλοσοφία του Ιουδαϊσμού, μιας κάπως σύγχρονης θρησκευτικής υιοθέτησης του, αλλά, σίγουρα, μιας πανάρχαιας θρησκευτικής φιλοσοφίας. Αξίζει, όμως, να αναφέρουμε, ότι όλα αυτά είναι φιλοσοφίες, θεωρίες και τίποτα δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Άλλωστε, μιλάμε για ένα έργο, για μια μυθοπλασία, για μια λογοτεχνία, για ένα θεατρικό κείμενο, μπαίνουμε στο χώρο της φαντασίας και της Τέχνης, στο μυαλό του δημιουργού όπου όλα είναι επιτρεπτά.

Μαρία-Ευθυμία Γιαννάτου
(Θεατρολόγος)

Παραπομπές:
1 Η μουσική όπερα Βόυτσεκ, του Άλμπαν Μπέρκ, σε σκηνοθεσία Κριστόφ Μαρτάλε, έκανε πρεμιέρα το 1925 στην όπερα της Βαστίλης με τις πιο εγκωμιαστικές κριτικές. Ο Φράνσις Κάρλιν, κριτικός στους Financial Times του Λονδίνου, κάνει λόγο για ''το θαύμα του Μαρτάλε'', ενώ η παρισινή Monde εκδίδει την κριτική του Ρενό Μασάρ, με τίτλο: ''Ένας Βόυτσεκ για ανθολογία''. Όλα, βέβαια, εμπνευσμένα από το ομώνυμο θεατρικό έργο ΄΄Βόυτσεκ'', του Γκέοργκ Μπύχνερ. (Η υπογράμμιση δική μου).
2. Ιδιαίτερα, αν λάβουμε υπόψη, το γεγονός ότι η βασική ηθοποιός της ομάδας Ελεάνα Γεωργούλη είναι, επιπλέον, διακεκριμένη δασκάλα της γιόγκα. Επίσης, ο Μιλτιάδης Φιορεντζής- ο οποίος πέρυσι εγκαινίασε τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Βόυτσεκ- και ο Ηλίας Μελέτης- ο οποίος θα παρουσιάσει την β' θεατρική εκδοχή του Βόυτσεκ- μαθήτευσαν και οι δύο στο παρελθόν στην θεατρική ομάδα Άττις, του Θεόδωρου Τερζόπουλου. Τέλος, η Δέσποινα Χατζηπαυλίδου είναι δασκάλα της contact improvisation, authentic movement (σύγχρονος χορός αυτοσχεδιασμού). (Σημείωση δική μου). Ψηφιοποιημένο αρχείο Google [http://simeiomiden.gr/people/(29/09/2014)].
3.Τζόρτζ Στάινερ, ‹‹Ο θάνατος της τραγωδίας››, μτφ. Φώντα Κονδύλη, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1988, σς .7-13,87-89, 216-226.
4'Βόυτσεκ: ''Πυρώνει ο αέρας πάνω από την πόλη!''. Γκέοργκ Μπύχνερ, μτφ. Ιωάννα Μεϊτάνη, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2013, σ.21.
5. ό.π., σ.19.

Βιβλιογραφία:

Μελέτες
1. Αρτώ Αντονεν, Το θέατρο και το είδωλο του, μτφρ. Μάτεσις Παύλος, εκδ. Δωδώνη, χ.χ.ε.
2. Βασιλειάδης Γιάννης, ‹‹Γκέορκ Μπύχνερ και Κλάιστ››, εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα 2005.
3. Benjamin Walter, ‹‹Για μια κριτική της βίας››, μτφ. Μαρσιανός Λεωνίδας, εκδ. Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα 2011.
4. Γακοπούλου Κωνσταντίνα, ‹‹Θέατρο και μεταθέατρο-θέσεις και αντί-θέσεις πάνω στην ερμηνεία της αρχαίας τραγωδίας››, διδακτορική διατριβή, Υποβλήθηκε στη φιλοσοφική σχολή του Αριστοτέλειου πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, επιβλέπων καθηγητής, Ιακώβ Δανιήλ, Θεσσαλονίκη 2008.
5. Deleuze Gilles, ‹‹Ηκοινωνία του ελέγχου››, μτφ. Παναγιώτης Καλαμαράς, εκδ. Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα 2001.
6. Εμμανουηλίδης Παναγιώτης, ‹‹Η Πολιτεία του Πλάτωνα››, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 1999.
7. Καμύ Άλμπερ, ‹‹ Ο Επαναστατημένος άνθρωπος›› μτφ. Τζούλια Τσακίρη, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα χ.χ.ε..
8. Μπακονικόλα-Γεωργοπούλου Χαρά , ‹‹Το τραγικό, η τραγωδία και ο φιλόσοφος στον 20ο αώνα››, εκδ. Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1997
9. Marx Karl , ‹‹Εγκώμιο του εγκλήματος››, μτφ. Τζένη Μαστοράκη, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2005.
10. Μπύχνερ Γκέορκ, ‹‹Βόυτσεκ››, μτφ. Μεϊτάνη Ιωάννα, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2013.
11. Mὔller Heiner , ‹‹Δύστηνος Άγγελος››, μτφ. Βαροπούλου Ελένη , εκδ. Αγρά, Αθήνα 1997.
12. Λεμπόν Γουστάβ , ‹‹Η ψυχολογία των Επαναστάσεων››, μτφ. Καλκάνη Ελένη, εκδ. Δαμιανός, Αθήνα χ.χ.ε.
13. Φουκώ Μισέλ , ‹‹Η ιστορία της Τρέλας››, μτφ. Αμπατζόγλου Φραγκίσκη, εκδ. Ηριδανός, Αθήνα χ.χ.ε..
14. Φουκώ Μισέλ , ‹‹Η ιστορία της τρέλας››, μτφ. Αμπατζόγλου Φραγκίσκη, εκδ. Ηριδανός, Αθήνα, χ.χ.ε.
15. Φρόυντ Σίγκμουντ, ‹‹Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας››, μτφ. Βαμβαλής Γιώργος, εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1994.
16. Στάινερ Τζόρτζ, ‹‹Ο θάνατος της τραγωδίας››, μτφ. Κονδύλη Φώντα, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1988.
17. Ψηφιοποιημένο αρχείο Google [[http://simeiomiden.gr/people/(29/09/2014)].

Λεξικά:
1.Μπαμπινιώτης. Γ., Μικρό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, εκδ. Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε, Αθήνα, 2006.

2. Τεγόπουλος-Φυτράκης, Συνώνυμα- Αντώνυμα Ελληνικό λεξικό. εκδ. Αρμονία Α.Ε., Αθήνα 2005.

3. Pavis Patrice, Λεξικό του Θεάτρου, μτφ. Στρουμπούλη Αγνή, εκδ. Gutenberg, 2006.