Κινητική Τέχνη (kinetic Art)
Η λέξη «κινητικός» σημαίνει το σχετικό με την κίνηση. Κινητική Τέχνη είναι η τέχνη που εξαρτάται από την κίνηση και τα αποτελέσματά της. Από τις αρχές του ?20 οι καλλιτέχνες μετέτρεπαν την κίνηση σε τέχνη, εν μέρη για να εξερευνήσουν τις δυνατότητες της κίνησης, εν μέρη για να εισάγουν το στοιχείο του χρόνου, εν μέρη για να αντικατοπτρίσουν τη σημασία της μηχανής και της τεχνολογίας στο μοντέρνο κόσμο, αλλά και για να διερευνήσουν τη φύση της όρασης.
Η ιστορία της Κινητικής Τέχνης που έχει τις πηγές έμπνευσής της στις μηχανές, στις μαριονέτες κτλ. και που εκφράζει εύγλωττα την εποχή μας, εποχή της κίνησης, πάει πίσω στην πρώτη δεκαετία του αιώνα μας. Κορυφώνεται στη δεκαετία του 1950 σε έργα γλυπτικής που ενσωματώνουν κίνηση, ήχο, φως, χρώμα, φόρμα.
Στην ευρύτερή του έννοια ο όρος μπορεί να καλύψει μεγάλο μέρος φαινομένων, όπως τις κινηματογραφικές ταινίες, τα χάπενινγκ και τις ρυθμισμένες κινούμενες μορφές που στολίζουν πολλά κωδωνοστάσια σε πολλές πόλεις της Ευρώπης. Συχνότερα, όμως, υποδηλώνει έργα γλυπτικής που η κίνησή τους παράγεται είτε μηχανικά από μοτέρ είτε εκμεταλλεύεται τη φυσική κίνηση του αέρα σε ένα χώρο. Έργα της τελευταίας αυτής κατηγορίας ονομάζονται ?mobiles?(μόμπαιλς ή μόμπιλε ή κινητικά). Τα κινητικά γλυπτά έδωσαν μια άλλη κατεύθυνση στη γλυπτική εντάσσοντας την πραγματική κίνηση στα μορφικά της στοιχεία. Ακόμα η κίνηση μπορεί να είναι υπονοούμενη, όπως στα έργα ζωγραφικής , όπου η αίσθηση της κίνησης επιτυγχάνεται συχνά με οπτικά εφέ και τη χρήση κατάλληλων φωτισμών, όπως στο κίνημα της Op Art.
Υπάρχουν και κινητικά έργα που σκοπό έχουν να λειτουργήσουν μόνο μια φορά. Ο πιο γνωστός τύπος είναι οι Rube Goldberg συσκευές, άσκοπα πολύπλοκες και πρακτικές συσκευές μηχανικής κατασκευασμένες για να εκτελέσουν μια απλή εργασία. Ένας άλλος τύπος είναι η πτώση ντόμινο που είναι δημοφιλής για αρκετές δεκαετίες.
Ο όρος «κινητική τέχνη» πρωτοχρησιμοποιήθηκε αναφορικά με τις καλές τέχνες από τους Γκάμπο και Πέβσνερ στο «Ρεαλιστικό Μανιφέστο» το 1920, αλλά μόνο το 1950 αναγνωρίστηκε στο χώρο της σύγχρονης τεχνοκριτικής και τελικά αυτή η τέχνη ουσιαστικά κυριάρχησε από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 και τη δεκαετία του 1960.
Ήδη από το 1913 που «ιδρύεται», το κίνημα του κονστρουκτιβισμού πιστεύει πως η τέχνη βασίζεται στο ρυθμό και την κίνηση, όπως και η ζωή και προτείνει κινητικούς ρυθμούς κι όχι στατικούς.
O Naum Gabo το 1920 παροτρυνόμενος από το ενδιαφέρον του για το χώρο και το χρόνο κατασκεύασε το πρώτο κινητικό γλυπτό (StandingWave), ένα κάθετο μεταλλικό έλασμα που περιστρέφεται με μοτέρ. Δίνει μια ψευδαίσθηση του όγκου και κάνει εμφανή τη χρονική έννοια της διάρκειας. «Ο κινητικός ρυθμός είναι βάση για την αντίληψη του πραγματικού χρόνου», έλεγε. Αργότερα αναπαρέστησε τον κινητικό ρυθμό στατικά σε γλυπτά από διάφανα υλικά και σε μακέτες αρχιτεκτονικής.
Κινητικά έργα έχουμε και από τον Αλεξάντρ Ροτσένκο, γύρω στο 1920, που δημιουργεί τα λεγόμενα «Κινητικά», αιωρούμενες κατασκευές διαστημικές από γραμμικά στοιχεία ευθεία και καμπύλα.
Το σχέδιο του VladimirTatlin για το «Μνημείο της Γ΄ Διεθνούς» έμεινε μακέτα. Αν είχε πραγματοποιηθεί θα ήταν το ψηλότερο μνημείο-γλυπτό (40μ), σύμβολο της ουτοπίας που ήθελαν να χτίσουν εκείνη την εποχή οι καλλιτέχνες κι ένα από τα πιο σπουδαία μνημεία της αιωρούμενης και κινούμενης αρχιτεκτονικής.
Ο Μαρσέλ Ντυσάν (Marcel Duchamp) ήταν από τους πρώτους καλλιτέχνες της μοντέρνας εποχής που που χρησιμοποίησε πραγματική κίνηση για να εξερευνήσει τις μηχανικές της όρασης. Το έργο του, Rotary Glass Plates (Precision Optics) που έφτιαξε μαζί με τον Man Ray, το 1920, απαιτούσε από τους θεατές να γυρίσουν την οπτική μηχανή και να σταθούν ένα μέτρο μακριά. Πέντε ζωγραφισμένες γυάλινες πλάκες που περιστρέφονται γύρω από έναν άξονα μέταλλο φαίνεται να σχηματίζουν ένα ενιαίο κύκλο όταν προβάλλονται σε απόσταση ενός μέτρου. Ακόμα και ζωγραφικά του έργα δίνουν έντονα την αίσθηση της κίνησης, όπως το «Γυμνό που κατεβαίνει τη σκάλα».
Πρωτοπόρος των προαναφερόμενων mobiles ήταν ο Αlexander Calder που χρησιμοποιούσε φύλλα μετάλλου κομμένα σε απλά σχήματα, και που αναρτώνται το ένα από το άλλο σ? ένα σύστημα αλυσιδωτών ζυγών που κινούνται ακόμα και με το πιο απαλό ρεύμα αέρα. Είναι ευρέως γνωστός για αυτά τα κινητικά γλυπτά με τα οποία άρχισε να ασχολείται στις αρχές της δεκαετίας του 1930, όταν αποφάσισε να ενσωματώσει το στοιχείο της κίνησης, που τόσο τον ενδιέφερε, στις συρμάτινες κατασκευές του.
Νωρίς στην καριέρα του έκανε γλυπτική στην κονστρουκτιβιστική παράδοση και το 1948 άρχισε να κάνει «spatiodynamic» κατασκευές - open πύργους από πλεξιγκλάς ή λεπτές μεταλλικές πλάκες από το οποίο το φως αντανακλάται. Στα στοιχεία αυτά, πρόσθεσε, τελικά, κίνηση και ήχο.
Έργα όπου η κίνηση είναι υπονοούμενη έχουμε και στους πίνακες του Victor Vasarely. Το έργο του απέκτησε μία νέα ώθηση στην προσπάθειά του να αναπαραστήσει την κίνηση και το χρόνο στις επίπεδες επιφάνειες που δημιουργούσε. Οι πίνακες του σχεδιάζονταν με τρόπο ώστε να γίνονται πλήρως αντιληπτοί μόνο μέσα από την κίνηση του θεατή, ο οποίος πλέον διαδραμάτιζε το δικό του ρόλο στην κατανόηση του καλλιτεχνικού έργου. Ήταν βασικός εκπρόσωπος της Οπτικής Τέχνης (Op Art) μαζί με τους Bridget Riley, Josef Albers και άλλους.
Το 1955, με πρωτοβουλία του Βαζαρελί, διοργανώθηκε η ομαδική έκθεση «κινητικής» τέχνης Le Mouvement (Η Κίνηση), στη γκαλερί της Ντενίζ Ρενέ. Η έκθεση αυτή, στην οποία συμμετείχαν μεταξύ άλλων οι Μαρσέλ Ντυσάν, Μαν Ραίη και Αλεξάντερ Κάλντερ, καθιέρωσε το Βαζαρελί. Μαζί με τον κατάλογο της έκθεσης, ο Βαζαρελί δημοσίευσε παράλληλα το «Κίτρινο Μανιφέστο», μέσα από το οποίο παρουσίασε τις ιδέες του γύρω από τη δημιουργία μίας κινητικής τέχνης, στη βάση των βασικών γεωμετρικών στοιχείων.
Τα «κινητικά» έργα του Βαζαρελί ακολούθησαν εκείνα της σειράς με γενικό τίτλο «Άσπρο-Μαύρο» (1954-1960), τα οποία χαρακτηρίζονταν από ασπρόμαυρα είδωλα, τοποθετημένα συμμετρικά ή το ένα πάνω στο άλλο, έτσι ώστε να αλληλοσυμπληρώνονται. Χαρακτηριστικά έργα αυτού του είδους είναι τα Bitlinko (1956), Oet-Oet (1955) και Supernovae (1959-61), τα οποία ενσωμάτωναν μία γενικότερη ιδέα του Βαζαρελί, αυτή της χρήσης δυαδικών στοιχείων σε μία συγκεκριμένη αλληλουχία, η οποία υπήρξε καθοριστική στην περαιτέρω εξέλιξη της τεχνοτροπίας του.
Και στην Ελλάδα η κινητική τέχνη αναπτύσσεται με βασικούς εκπροσώπους τους γλύπτες Takis και Ζογγολόπουλο. Ο πρώτος είναι ένας έλληνας καλλιτέχνης της διασποράς, ο γλύπτης Βασιλάκης Παναγιώτης, γνωστός κυρίως ως Takis, ο οποίος ασχολείται ήδη από τα πρώτα χρόνια του 1960 με τον χώρο της έρευνας και της τεχνολογίας μεταπλάθοντας σε ύλη πλαστική φυσικές δυνάμεις όπως ο ηλεκτρισμός και η μαγνητική ενέργεια, ο ήχος και το φως.
Τα πρώτα του Signals (=σινιάλα) χρονολογούνται από το 1954: ήταν μεταλλικά ελάσματα σαν χορδές πιάνου τα οποία προκαλούσαν μουσικές δονήσεις καθώς ακουμπούσαν μεταξύ τους με το φύσημα του ανέμου. Τα Signals εκτέθηκαν στην Hannover Gallery το 1958, ενώ το 1959 παρουσίασε τα πρώτα τηλεμαγνητικά του γλυπτά στην Galerie Iris Clert.
Αυτά υλοποιήθηκαν από πολύ απλά υλικά, μαγνήτες και καρφίτσες: οι δεύτερες έλκονται από τους πρώτους και δημιουργούν την αίσθηση της κλωστής που αιωρείται στον χώρο.
Από τη στιγμή εκείνη και έπειτα τα τηλεμαγνητικά του γλυπτά αποτελούν και την βάση της αισθητικής έκφρασης του Takis και τον ακρογωνιαίο λίθο των μουσικών του γλυπτών. Την ίδια περίοδο πειραματίστηκε με την ενέργεια και το φωτισμό (energy - light). Στα Telelumieres καλούσε το κοινό να δει τη λειτουργία ενός ηλεκτρομαγνήτη.
O Γεώργιος Ζογγολόπουλος, διεθνούς φήμης και αυτός, Έλληνας γλύπτης, ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για την αρμονική συνύπαρξη των γλυπτών του με τον περιβάλλοντα χώρο και συνεργάστηκε συχνά με αρχιτέκτονες. Στην τελευταία περίοδο του έργου του από το 1972 το στοιχείο της κίνησης παραμένει βασικό χαρακτηριστικό σε αρκετές συνθέσεις του, μαζί με το νερό και τον ήχο που προστίθενται. Ως βασικό γλυπτικό υλικό χρησιμοποιεί το ανοξείδωτο μέταλλο σε ποικίλες μορφές και σε συνδυασμό με αντικείμενα όπως φακοί, ομπρέλες, σωλήνες, βέργες κ.ά. Κινητικά του έργα υπάρχουν σε πολλά μέρη της Ελλάδας, όπως το έργο του «Πεντάκυκλο» στην πλατεία Ομονοίας της ελληνικής πρωτεύουσας.Ιδιαίτερα τιμητική υπήρξε η βράβευση και η εγκατάσταση υδροκινητικού έργου με τίτλο «Ομπρέλες » στον καλλιτεχνικό διαγωνισμό για το Cour d' Honneur στο κτίριο του Συμβουλίου Υπουργών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις Βρυξέλλες το 1995.
Πολλοί είναι ακόμα οι καλλιτέχνες που ασχολήθηκαν λίγο ή πολύ με την κινητική τέχνη και δεν πρέπει να ξεχνάμε και τα κινητικά θαύματα της μοντέρνας και σύγχρονης αρχιτεκτονικής που είτε υποδηλώνουν την κίνηση με το σχεδιασμό τους είτε την εφαρμόζουν πιστά με περιστροφή των μελών τους.
Η τέχνη της κίνησης, ίσως δεν είναι τόσο γνωστή όσο θα έπρεπε και τόσο οικεία στο κοινό, παιχνίδια και συσκευές βασισμένες στην κίνηση και την ισορροπία κατακλύζουν την καθημερινότητά μας και μας θυμίζουν να ευχαριστούμε όλους αυτούς τους καλλιτέχνες που με το πάθος τους κάνανε την κίνηση, τέχνη.
«Η γλώσσα της κίνησης παραμένει ένα από τα περισσότερο άγνωστα "κομμάτια" της τέχνης στον 20ό αιώνα. Είναι δύσκολο για έναν σημερινό θεατή να κατανοήσει τη φυσιογνωμία και την ποιητική αυτής της γλώσσας, γεγονός που οφείλεται σε πολλούς λόγους. Ένας από αυτούς, το γεγονός ότι βλέπουμε πολύ λίγα κινητικά έργα στα σύγχρονα μουσεία τα οποία δεν ανταποκρίθηκαν στην πρόκληση αυτής της τέχνης».
Guy Brett, κριτικός τέχνης
Βιβλιογραφία:
- Έννοιες της μοντέρνας τέχνης. Από το φωβισμό στο μεταμοντερνισμό/ΜΙΕΤ
- Ιστορία της Τέχνης, Hugh Honour / John Fleming, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ
- Λεξικό εικαστικών τεχνών, Χέρμπερτ Ρηντ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ
- Λεξικό τέχνης και καλλιτεχνών/ Πανεπιστήμιο Οξφόρδης/ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ
- Ιστοσελίδα της wikipedia
- Ιστοσελίδα www.tovima.gr
- Ιστοσελίδα www.istoriatexnis.gr
- Επίσημη Ιστοσελίδα της Tate Gallery του Λονδίνου-λεξικό καλλιτεχνικών εννοιών- μετάφραση Μπαλούτογλου Νάνσυ
- Επίσημη Ιστοσελίδα του ιδρύματος Γεωργίου Ζογγολόπουλου www.zongolopoulos.gr