Ακραίοι μαρξιστές επαναστάτες, άσκησαν μεγάλη επιρροή, καθορίζοντας το ιδεολογικό υπόβαθρο της εποχής, με αποκορύφωμα τα γεγονότα του Μάη του '68. Η ομάδα ήταν άμεσα προερχόμενη από προγενέστερες ομάδες, τους Λεττριστές, το Φαντασιακό Μπαουχάους και την Ψυχογεωγραφική Επιτροπή του Λονδίνου. Οι θεωρητικές τους καταβολές εντοπίζονται εξίσου στην πολιτική και την τέχνη, ειδικότερα στις μαρξιστικές έννοιες της εμπορευματοποίησης και της αλλοτρίωσης, και τις πρωτοπορίες του 20ού αιώνα, το Σουρεαλισμό και το Νταντά αντίστοιχα. Καταστασιακά μέλη ήταν, μεταξύ άλλων, οι Guy Debord, Asger Jorn, Constant Nieuwenhuys, Alexander Trocchi, Ralph Rumney, Pinot Gallizio, Attila Kotanyi, Michelle Bernstein, και ο Raoul Vaneigem.
Εξερεύνησαν νέα πεδία ενδιαφέροντος και εγκαινίασαν πρωτοποριακές πρακτικές που στόχευαν στην απαλλαγή του ατόμου από την παθητικότητα και τις οδυνηρές συνέπειες του καπιταλισμού. Στο πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας, διακήρυτταν την άρνηση της τέχνης, το ξεπέρασμά της, όντας και η ίδια προϊόν θεάματος. Χωρίς να είναι οι πρώτοι ή οι μοναδικοί που το επιχείρησαν, κατάφεραν μέσα από ένα επαναστατικό πρόγραμμα να φέρουν ένα από τα πιο αποφασιστικά ρήγματα στα όρια μεταξύ τέχνης και ζωής.
Πεδίο δράσης τους υπήρξε ο καθημερινός, δημόσιος χώρος και η αλληλεπίδραση των ανθρώπων με αυτόν. Άσκησαν έντονη κριτική στην καπιταλιστική εκμετάλλευση και την παρακμή της ζωής και αντιπρότειναν αστικές εμπειρίες που βασίζονταν στη δημιουργικότητα και τον αυθορμητισμό, με εργαλεία το παιχνίδι, την περιπλάνηση, την ελευθερία και την κριτική σκέψη. Έτσι, το άτομο μετατρέπεται σε ενεργό διαμορφωτή των δρωμένων της πόλης της και δύναται να απαλλαγεί από τα κακώς κείμενα μιας κοινωνίας, που κατά τον Debord, ηγετική μορφή του κινήματος, δεν είναι άλλο παρά μια τεράστια συσσώρευση θεαμάτων.
Οι θεμελιώδεις αξίες στις οποίες βασίστηκαν, συνοψίζονται στις έννοιες της Ψυχογεωγραφίας και της Περιπλάνησης, των Δομημένων Καταστάσεων και της Ενιαίας Πολεοδομίας. Το 1958, στο πρώτο τεύχος του δελτίου που εκδόθηκε από την Καταστασιακή Διεθνή και τον Guy Debord, δίνονται οι ακόλουθοι ορισμοί:
Δομημένη Κατάσταση: Στιγμή ζωής, δομημένη συγκεκριμένα και σκόπιμα από τη συλλογική οργάνωση ενός ενιαίου κλίματος, μαζί με ένα παιχνίδι γεγονότων. Από τις κατασκευασμένες καταστάσεις (constructed situations) πήρε και το όνομά της η ομάδα.
Ψυχογεωγραφία: Η μελέτη των εξειδικευμένων επιπτώσεων του γεωγραφικού περιβάλλοντος (είτε είναι συνειδητά οργανωμένο είτε όχι) επί των συναισθημάτων και της συμπεριφοράς των ατόμων. Ο όρος πρωτοεμφανίστηκε ήδη το 1955 στα πλαίσια των Λεττριστών από τον Guy Debord και αποτέλεσε πρωτεύον μεθοδολογικό εργαλείο για τους Καταστασιακούς, και κατ' επέκταση για τις μεταγενέστερες θεωρίες για την πόλη. Βασική πρακτική της ψυχογεωγραφίας αποτελεί η περιπλάνηση (dérive), σαν μέθοδος αστικής εξερεύνησης, ενώ τα αποτελέσματα της καταγράφονταν στους λεγόμενους ψυχογεωγραφικούς χάρτες. Οι χάρτες αυτοί ήταν αποσπασματικές, υποκειμενικές αναπαραστάσεις διαδρομών στην πόλη, που πρότειναν μια διαφορετική ανάγνωση του αστικού τοπίου, όπως βιώθηκε εφήμερα από τον πλάνητα.
Détournement (μεταστροφή, οικειοποίηση): η ένταξη προηγούμενης ή παρούσας καλλιτεχνικής παραγωγής σε μια ανώτερη κατασκευή ενός περιβάλλοντος. Με την έννοια αυτή δεν μπορεί να υπάρξει καταστασιακή ζωγραφική ή μουσική, αλλά καταστασιακή χρήση των μέσων αυτών. Ο Debord τόσο στα κείμενα όσο και στις ταινίες που σκηνοθέτησε χρησιμοποίησε κατ' επέκταση αυτή την τεχνική, επαναχρησιμοποιώντας φράσεις ή εικόνες από άλλα έργα, όχι ως σημεία αναφοράς, αλλά ως αφετηρία για γεννηθεί κάτι καινούριο.
Ενωτική ή Ενιαία Πολεοδομία: Η θεωρία της συνδυασμένης χρήσης τέχνης και τεχνικής, ως μέσα που συνεισφέρουν στην δόμηση ενός ενιαίου περιβάλλοντος διαβίωσης, σε δυναμική σχέση με πειράματα συμπεριφοράς. Η αρχιτεκτονική για τους Καταστασιακούς αποτελούσε το αποκορύφωμα της θεμελίωσης της τέχνης στη ζωή, ενώ οι δημιουργικές πρακτικές που προαναφέρθηκαν φιλοδοξούσαν αφενός να καταργήσουν την καθιερωμένη πολεοδομία, αφετέρου να διαμορφώσουν τις προϋποθέσεις, ώστε το αστικό περιβάλλον να λειτουργεί ενοποιητικά όχι μόνο χωρικά, αλλά και κοινωνικοπολιτικά.
Στις ταραχές του Μάη του '68 πολλά συνθήματα που αποτυπώθηκαν στους τοίχους του Παρισιού αλλά και αφίσες, ξεπήδησαν από τους κύκλους των Καταστασιακών και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη χρήση της προπαγάνδας στην καλλιτεχνική παραγωγή. Κάποια από αυτά τα συνθήματα προέρχονταν από θεωρητικά κείμενα του Debord, Vaneigem και άλλων, ενώ άλλα πολλά κυκλοφόρησαν ανώνυμα: «Ζήστε χωρίς νεκρό χρόνο», «Το σύστημα της διδασκαλίας είναι η διδασκαλία του συστήματος», «Απαγορεύεται το απαγορεύεται», «Να είστε ρεαλιστές- απαιτήστε το αδύνατο» κ.ά. Έτσι, οι επαναστατικές τους ιδέες διοχετεύτηκαν ευρύτατα είτε με τη μορφή σλόγκαν σε γκραφίτι και αφίσες, είτε μέσα από επιθετικές παρεμβάσεις στο δημόσιο χώρο.
Ίσως μοιάζει οξύμωρο να εξετάζεται το φαινόμενο των Καταστασιακών από τη σκοπιά της καλλιτεχνικής παραγωγής και ως κίνημα της Ιστορίας της Τέχνης, όντας οι ίδιοι αιρετικοί της Τέχνης. Ωστόσο, όσο κι αν οι τεχνικές της περιπλάνησης, της ψυχογεωγραφίας και της οικειοποίησης αποτέλεσαν μία όψη και μάλιστα πρώιμη της πολύπλευρης δράσης τους, ή αν η καλλιτεχνική τους διάσταση σε σχέση με την πολιτική τελικά αποδυναμώθηκε, η επιρροή που άσκησαν στις μεταγενέστερες τάσεις ήταν τεράστια και ο απόηχος τους αισθητός ακόμα και στη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία.
Βιβλιογραφία
- Γκυ Ντεμπόρ, Έκθεση περί της κατασκευής καταστάσεων, Ελεύθερος Τύπος, 1998
- Guy Debord, The Society of the Spectacle, Black & Red, 2000
- Merlin Coverley, Psychogeography, Pocket Essentials, 2010