Κυριακή, 28 Φεβρουαρίου 2010 22:35

Ουσία και επιφαινόμενα: Προβληματισμοί με αφετηρία το έργο του Άντι Γουόρχολ

Γράφτηκε από την 
Ανατρέχοντας στο έργο του διάσημου καλλιτέχνη - συμβόλου της ποπ αρτ , ανάμεσα στις παραποιημένες προσωπογραφίες της θρυλικής Μέριλιν Μονρόε, του επαναστατικού Μάο Τσε Τουνγκ, της Τζάκι Κένεντυ, στις κονσέρβες τοματόσουπας Campell, στα μπουκάλια της Coca ? Cola, μού γεννήθηκε το ερώτημα κατά πόσον η επιλογή προσώπων ή αντικειμένων που είχαν μεγάλη απήχηση στην κοινή γνώμη προχωρά πέρα από τα φαινόμενα, αναζητώντας να αναδείξει την ουσία των πραγμάτων. Η Μέγιερ ? Χέρμαν εντόπισε ότι το σημείο αναφοράς στο έργο του Άντι Γουόρχολ είναι το επιφανειακό που γίνεται ουσιαστικό: «Ο Αντι Γουόρχολ αναρωτήθηκε κάποτε πώς θα ήταν αν ένας καθρέφτης αντανακλούσε έναν άλλο. Είχε πει ότι όλα όσα θέλουμε να μάθουμε φαίνονται στην επιφάνεια του ίδιου και των έργων του. Νόμιζα ότι έπρεπε να βλέπω πίσω από την επιφάνεια, αλλά κατάλαβα ότι αυτό που έψαχνα δεν είναι πίσω, αλλά μπροστά τους. Οι επιφάνειες του Γουόρχολ αντανακλούν τον κόσμο, τα έργα του αφορούν εσένα κι εμένα».
Ο παραπάνω προβληματισμός με οδήγησε σε ατραπούς της φιλοσοφικής σκέψης. Η συζήτηση γύρω από τη διάκριση της ουσίας από τα φαινόμενα απασχόλησε ήδη από την αρχαιότητα τη φιλοσοφική σκέψη. Στην ελληνική πρώιμη αρχαιότητα ο Αναξαγόρας πίστευε ότι τα φαινόμενα είναι «όψις αδήλων», ενώ ο Ηράκλειτος δήλωνε ότι «φύσις κρύπτεσθαι φιλεί». Στο ίδιο πνεύμα, ο Δημόκριτος υπερασπιζόταν την άποψη: «εν βυθώ γαρ η αλήθεια». Μεταγενέστερα, ο Πλάτωνας διακήρυσσε ότι η ουσία (δηλαδή η ιδέα) είναι υπεραισθητή, αυλή, αιώνια και άπειρη. Ο Αριστοτέλης υπήρξε ο πρώτος που τάχθηκε εναντίον της απόσπασης της ουσίας από τα φαινόμενα. Σύμφωνα με τη θεωρία του σχετικά με την έννοια της «εντελέχειας» που εισήγαγε στη φιλοσοφική σκέψη, υπεραμύνθηκε της θέσης ότι ένα ον πραγματοποιεί το τέλος, δηλαδή το σκοπό της ύπαρξής του, όταν η άμορφη ύλη από την οποία συνίσταται υπερβαίνει την περιοχή της δυνατότητας («δυνάμει ον») και μεταβαίνει σε αυτή της πραγματικότητας («ενεργεία ον»), τελειοποιώντας, κατά τη διαδικασία της μορφοποίησης, την ύλη του. Με τον τρόπο αυτό το ον πραγματώνει και την ύπαρξή του. Στα μεσαιωνικά χρόνια επικράτησε και πάλι η διάκριση της ουσίας από τα φαινόμενα, με έμφαση στο δίπολο «θεϊκό (=αληθινό) ? γήινο (=απατηλό)». Στους νεότερους χρόνους οι στοχαστές εστιάζουν στην πλειονότητά τους στη δυσκολία της προσπέλασης της ουσίας των πραγμάτων και στο διαχωρισμό της από τη μορφή αυτών, η οποία προσλαμβάνεται εύκολα από τις αισθήσεις (π.χ. Καντ, Μαρξ, θετικιστές).

Επανερχόμενη στο έργο του Γουόρχολ, έπειτα από τη σύντομη περιπλάνηση στο χώρο της φιλοσοφίας και ειδικότερα της οντολογίας, το ενδιαφέρον μου επικεντρώθηκε στον ιδιάζοντα τρόπο με τον οποίο ο ζωγράφος εκμεταλλεύτηκε τα φθηνά υλικά του αμερικανικού καταναλωτισμού, για να παράξει μια εξαιρετικά αντιπροσωπευτική της καλλιτεχνικής του ποιότητας τέχνη. Ο Γουόρχολ αξιοποίησε σχεδόν όλα τα διαθέσιμα στην εποχή του μέσα έκφρασης: κινηματογραφικές ταινίες, βίντεο, δοκιμαστικά, τηλεοπτικά προγράμματα, φωτογραφίες, σχέδια, εγκαταστάσεις, εξώφυλλα περιοδικών και δίσκων, τα οποία μεταστοιχειώθηκαν σε προϊόντα τέχνης, δίνοντάς μας το στίγμα της ποπ κουλτούρας του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα. Ποιες ήταν όμως οι βαθύτερες ιδέες που λανθάνουν κάτω από τη φαινομενικά χαρωπή και αισιόδοξη εικόνα των έργων του; Πώς αποδεικνύεται ότι ο καλλιτέχνης κατέφυγε στην υιοθέτηση των διαδεδομένων συστατικών της καθημερινότητας των ανθρώπων, προκειμένου να αναδείξει τους μύχιους προβληματισμούς του και συνάμα να προκαλέσει τον προβληματισμό στο φιλότεχνο κοινό;

Η επανάληψη, ως ένα κεντρικό στοιχείο της εικαστικής έκφρασης στο έργο του Γουόρχολ, δεν μπορεί να εκληφθεί ως μια δοκιμή ή ένα παιχνίδισμα του καλλιτέχνη με το χρώμα και τις διαφορετικές ποιότητές του. Πολύ περισσότερο φαίνεται ότι σηματοδοτεί την επαναληψιμότητα των συμπεριφορών και των αντιδράσεων των ανθρώπων έναντι του φαινομένων της μαζικής κουλτούρας, υπό την έννοια των θεαμάτων, της μόδας, των διακινούμενων από τα μέσα αντιλήψεων.

Η επιδρομή της μαζικής κουλτούρας από το 1970 και εξής στο έργο του Αμερικανού καλλιτέχνη, η οποία εξάλλου επιβεβαιώνεται από τον διογκούμενο μιμητισμό και τη σταδιακά επαναλαμβανόμενη υιοθέτηση ευρύτερα αποδεκτών απόψεων για την πραγματικότητα και τα συστατικά που τη συνέχουν, φαίνεται πως αποκαλύπτει και τον περιορισμό της ιδιωτικότητας των ανθρώπων. Την έλλειψη προσωπικών επιλογών και εξατομικευμένης βούλησης. Τη χειραγώγηση των ανθρώπων από τους διαμορφωτές της κοινής γνώμης.

Στα έργα του Γουόρχολ αποτυπώνεται ξεκάθαρα η μορφή των υποκειμένων ή των αντικειμένων που αναπαριστώνται. Άραγε μήπως ο καλλιτέχνης επιδιώκει να μας παράσχει τη δυνατότητα να εστιάσουμε περαιτέρω σε οικείες σ? εμάς μορφές και να προβληματιστούμε για την πραγματικότητα που αυτές αντανακλούν ή τις προσδοκίες που κάποιοι επιθυμούν, εκμεταλλευόμενοι την συνεχιζόμενη προβολή αυτών των μορφών, να ενδυναμώσουν. Ο Γουόρχολ διαυγάζει την επιφάνεια των όσων αναπαριστά, δίνοντάς μας την ευκαιρία να γνωρίσουμε καλύτερα την πραγματικότητα που τα αναπαριστώμενα εκφράζουν, συνεπώς και την πραγματικότητα στην οποία ζούμε, εντός της οποίας υιοθετούμε συμπεριφορές και πεποιθήσεις.

Η ενότητα λοιπόν εκείνου που φαίνεται και αυτού που υφίσταται στην πραγματικότητα επιτυγχάνεται στο έργο του διακεκριμένου καλλιτέχνη. Η μορφή του αναπαριστώμενου παραπέμπει σαφέστατα στο υποκείμενο ή το αντικείμενο της αναπαράστασης, αφού επιλέγεται το αναπαριστώμενο να είναι προϊόν μαζικής κατανάλωσης ή αποδοχής. Η ουσία αυτού εκδηλώνεται μέσα από τις ποικίλες εκφάνσεις της καλλιτεχνικής έκφρασης, και έχει ως στόχο να κινητοποιήσει από μέρους του αποδέκτη τη νοητική συσχέτιση με το περιεχόμενο που αυτή εμπεριέχει. Με τον τρόπο αυτό παρέχεται η ευκαιρία στο φιλότεχνο κοινό να σκεφθεί επί των σημαντικών σταθμών και συνθηκών της προσωπικής του ζωής.
.
Ειρήνη Σπυριδάκη

Aσχολούμαι με την μοντέρνα ζωγραφική και κατοικώ στο Ηράκλειο Κρήτης. Έχω σπουδάσει Κλασική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, με μεταπτυχιακά στο ΕΑΠ. Μαθήτευσα στο εργαστήρι ζωγραφικής του λέκτορα αισθητικής αγωγής Αζαρία Μαδανιάν. Έχω συμμετάσχει σε διεθνείς και πανελλήνιες ομαδικές εκθέσεις, αποσπώντας διακρίσεις σε διαγωνισμούς και έχω πραγματοποιήσει μία ατομική έκθεση.