Εκτύπωση αυτής της σελίδας
Πέμπτη, 25 Απριλίου 2013 00:00

Η αρχιτεκτονική συναντά την μουσική

Γράφτηκε από  Λιβαθινός Νίκος , Αρχιτέκτονας, Διακοσμητής, Πιανίστας Λιβαθινός Νίκος - classicalmusic.gr

Όταν στα μέσα του 16ου αιώνα, διανύοντας την Αναγέννηση, ο Φλαμανδός θρησκευτικός μουσικοσυνθέτης Andrian Willaert μετακίνησε τις πέντε χορωδίες του έργου του Vespers σε πέντε ξεχωριστούς χώρους του ναού αναζητώντας μια εσκεμμένη ηχώ [Εικόνα 1], για πρώτη φορά και πιθανώς ακουσίως, αμφισβήτησε την μέχρι τότε μονόδρομη σχέση αρχιτεκτονήματος και μουσικού έργου, που υπαγόρευε στο πρώτο να φιλοξενεί το δεύτερο, χωρίς να επηρεάζεται από τις συνθήκες ερμηνείας του. Η ανησυχία αυτή του Willaert θα αποτελέσει την έναρξη μιας ερευνητικής και φιλοσοφικής σκυταλοδρομίας, ως τις μέρες μας.

Στο διάστημα μέχρι και το τέλος του 18ου αιώνα, οι Τέχνες συνεχίζουν να ανησυχούν τους δημιουργούς τους ολοένα και περισσότερο.

eik02
Εικ.2

Οι ζωγράφοι θα απεικονίσουν πρόσωπα και τοπία με προοπτική και συνθετικές αρχές που ακόμα και οι σύγχρονοι μελετητές εξαίρουν για την εκφραστικότητα και τις κρυφές μαθηματικές τους αναλογίες [Εικόνα 2], ενώ οι μουσικοί θα διατηρήσουν την θρησκευτικότητα της σύνθεσης, μα θα οδηγηθούν και σε ολοένα στιβαρότερες φόρμες τόσο κατά την διάρκεια όσο και μετά το πέρας της ζωής του μεγάλου Δασκάλου Johann Sebastian Bach και της καθοριστικής για το μέλλον μουσικής φόρμας που ονομάζουμε φούγκα [εικ.03]. Η αρχιτεκτονική, μετά το ξέσπασμα της αναγεννησιακής περιόδου, θα εμπλουτίζεται επιδερμικά έως τα χρόνια του ροκοκό.

 Η ουσιαστική φιλοσοφία γύρω από την συνδυαστική τους δεν έχει γεννηθεί και δεν θα αναπτυχθεί συνειδητά, παρά μόνο αρκετά αργότερα.

Στις αρχές όμως του 19ου αιώνα, ένας Γάλλος φιλόσοφος, ο Fabre D'Olive θα διατυπώσει στην πραγματεία του "Η μουσική ως επιστήμη και τέχνη - η εσωτερική της διάσταση", απόψεις που θα θέσουν σε μια νέα βάση τις ιδιότητες της μουσικής εμπειρίας.

"Η μουσική", γράφει, "από διανοητική άποψη, είναι η γνώση της τάξης των πραγμάτων, η επιστήμη των αρμονικών σχέσεων του σύμπαντος. Η όποια υπεροχή της δεν έγκειται στο τονικό ύψος ή στην ταχύτητα που έχουν οι φθόγγοι, αλλά στον τρόπο που επενεργούν πάνω στο θέμα.

eik03

Η μουσική επιστήμη για να γίνει κατανοητή από την διάνοια του ανθρώπου χρησιμοποιεί δύο δομικά στοιχεία - τον ή χ ο και τον χ ρ ό ν ο - θεωρώντας το ένα σαν ύλη και το άλλο σαν ρυθμιστή της μορφής που της προσδίδει σαν τέχνη.

eik04
Εικ.4

Οι θόρυβοι είναι στην ουσία το σύνολο ενός πλήθους διαφορετικών ήχων, που ακούγονται ταυτόχρονα και που κατά μια έννοια έρχονται ο ένας σε αντίθεση με τα κύματα του άλλου, ενώ οι τόνοι ξεχωρίζουν απ' τους θορύβους και γίνονται ολοένα πιο αρμονικοί όσο το σώμα που τους παράγει είναι περισσότερο ελαστικό, ομοιογενές, κατασκευασμένο από ένα υλικό με μεγαλύτερη συνοχή και καθαρότητα. Μπορεί, επομένως, να συμπεράνει κανείς ότι ένα σώμα είναι περισσότερο θορυβοποιό, όσο περισσότερο διαχωρίζεται σε μάζες άνισης στερεότητας και υφής, ενώ είναι περισσότερο ηχοποιό όσο προσεγγίζει την ομοιογένεια [Εικόνα 4].

Κατά συνέπεια το μουσικό σώμα, αποτελούμενο από φθόγγους, αποκτά σημασία και νόημα όχι από την στείρα παρατήρηση της διαδοχής τους, αλλά από την υγιή σχέση που επιβλέπει αυτής της διαδοχής."

eik5
Εικ.5

Η αναφορά του D' Olive στον χρόνο ως δομικό στοιχείο και ιδιαίτερα στην σύνταξη του θορύβου θα είναι προφητική, αφού θα αναφερθεί και θα μελετηθεί στα όρια του ξανά τον 20ο αιώνα στα έργα του Γιάννη Ξενάκη, στις δράσεις του κινήματος Fluxus και αλλού.

Το ξεκίνημα του 19ου αιώνα και το τέλος του υπερ-διάκοσμου ροκοκό, βρίσκει την αρχιτεκτονική να αναζητά ταυτότητα. Για το υπόλοιπο αυτού του αιώνα η κατηγορία κτισμάτων που τουλάχιστον θεωρούμε "επίσημη" αρχιτεκτονική δεν δημιουργεί, αλλά διαλέγει. Δεν πρωτοτυπεί, μα δανείζεται. Ο Κλασικισμός, ο Εκλεκτικισμός και ο Ιστορισμός θα είναι οι βασικοί άξονες δημιουργίας της. Παράλληλα όμως, θα διατυπωθούν και καινοτόμες απόψεις στα πλαίσια μιας επαναστατικής αρχιτεκτονικής, όπως η πρόταση του μνημείου του Νεύτωνα του Etienne-Louis Boull?e και τα ουτοπικά πολεοδομικά σχέδια του Claude-Nicolas Ledoux.

eik6
Εικ.6

Οι κατασκευές των μηχανικών, η ανησυχία της πολυμορφικότητας, η χρήση φυσικών μοτίβων από την Art Nouveau, υπήρξαν μερικά από τα γεγονότα στην δύση του αιώνα που κληροδότησαν τεράστια διλήμματα στην αρχιτεκτονική σκέψη. Διλήμματα όμως, που η προβληματική επ' αυτών θα καθορίσει μια σειρά από ιστορικές τάσεις - την Σχολή της Βιέννης, την Deutscher Werkbund με τα καθοριστικά μανιφέστα, τον εξπρεσιονισμό, την θεωρία της διαφάνειας και τον κυβισμό στην ζωγραφική. Οι τάσεις αυτές, σε συνδυασμό με την τεχνογνωσία όπλισης του σκυροδέματος, θα οδηγήσουν την αρχιτεκτονική στον επερχόμενο "μοντερνισμό."

Αντίστοιχα περιπετειώδης, υπήρξε η διαδρομή της μουσικής τέχνης. Αν και οι περισσότεροι από τους οικείους μας - τουλάχιστον κατ' όνομα - συνθέτες έζησαν και έδρασαν τον 19ο αιώνα, εντούτοις χρονική σύμπτωση των μεγάλων "αλλαγών" δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ευκολία μεταξύ των δύο.

Η εξέλιξη, η δομή και η μουσική φόρμα την περίοδο αυτή, θα καθοριστεί κατά κύριο λόγο από τρεις προσωπικότητες.

eik7Ο Ludwig van Beethoven θα αναπροσδιορίσει την μορφή, τα δομικά χαρακτηριστικά και τα όρια των δυναμικών στα συμφωνικά του έργα, στις σονάτες για πιάνο και στα έργα για κουαρτέτο εγχόρδων. Θα εξελίξει την μορφή της φούγκας. Ο συνθετικός χαρακτήρας και η αντισυμβατικότητα των τελευταίων του έργων θα ανοίξει νέους δρόμους στους απογόνους του.

Ο Richard Wagner, όχι μόνο θα καθιερώσει την μεγάλη φόρμα στην σύνθεση του θεατρικού λυρικού δράματος, αλλά θα καινοτομήσει επιδιώκοντας την ανέγερση και επιβλέποντας τον σχεδιασμό του κτίριου της Όπερας του Μπαυρόϊτ [Εικόνα 5], πόλη που ο ίδιος επέλεξε για την προβολή και παρουσίαση των μακράς διάρκειας έργων του. Μετά την περάτωσή του, το θέατρο θα χαρακτηρισθεί για τις εξαιρετικές γραμμές όρασης και την ενίσχυση της κοινωνικής συνείδησης (ισότιμη αξία εισιτηρίων).

Τέλος, ο Claude Debussy θα προβλέψει διαισθητικά την ανάγκη για τονική ελευθερία, συνθέτοντας στα όρια της - μέχρι τότε - υποταγής στην κανονικότητα. Η εισαγωγή του Πρελούδιου στο απομεσήμερο ενός φαύνου [Εικόνα 6] και τα πρελούδιά του για πιάνο θα συντάξουν ένα νέο μουσικό υλικό, την υποψία μιας "αναγκαίας" συνθήκης του επερχόμενου αιώνα.

eik8
Εικ.8

Στο ξεκίνημα του 20ου αιώνα, ίσως για πρώτη φορά, θα υπάρξει συγκυρία. Η λογική της απελευθέρωσης και η αποστροφή του παρελθόντος. Η υλικότητα αποκαλύπτεται, η συστηματοποίηση αναζητείται, η περίφραση αποβάλλεται.

Η οργάνωση του υλικού και η συνθετική συστηματοποίησή του στις πρώτες δεκαετίες, θα συντελεστεί στον τομέα της μουσικής - κατά κύριο λόγο - από τον Arnold Sch?enberg γύρω στο 1908 [Εικόνα 7]. Η ιδέα του βασίζεται στην εξίσωση των δώδεκα διαστημάτων της μουσικής χρωματικής κλίμακας [Εικόνα 8] (ευρύτερα γνωστή ως "δωδεκάφθογγο σύστημα"), σύλληψη που προσέγγισαν προγενέστερα ο ύστερος Alexander Scriabin, ο B?la Bart?k - κατά την καταγραφή των ουγγρικών παραδοσιακών τραγουδιών - και σε ορισμένα έργα του ο Igor Stravinsky. Ο Sch?enberg "συλλαμβάνει με γεωμετρικό τρόπο τα μελωδικά σχήματα. Τα τοποθετεί σε σειρά, σαν μια τεθλασμένη γραμμή που αντανακλάται σε δύο καθρέφτες - έναν οριζόντιο και έναν κάθετο - οπότε λαμβάνουμε τέσσερις βασικές εκδοχές του ίδιου πράγματος.". [Εικόνα 9]

Αντίστοιχα, σε ανθεκτικότερη βάση θα τεθεί και η χωρική συστηματοποίηση με την παρουσίαση του DOM-INO (1914) [Εικόνα 10] από τον Le Corbusier.

Θα εκφραστεί, τότε, ενός είδους εξίσωση που θα αφορά στη μορφολογία, στη χωρική ανάπτυξη/διάταξη και στην φύση των εμμέσως επιβαλλόμενων κινήσεων/αναγκών των χρηστών. Η απαλλαγή από την περιττολογία του παρελθόντος θα εκφραστεί και στο έργο των H. van de Velde, A. Loos [Εικόνα 11], F.L Wright. Η πρότασή τους περί ισότητας, αυστηρότητας και δημιουργικής υπευθυνότητας του κτισμένου θα γεννηθεί παράλληλα της δωδεκάφθογγης απελευθέρωσης. Μοντερνισμός και Ατονισμός είναι πλέον συμβαδίζοντα Πεδία Δράσης.

eik09

Εικόνα 9

eik10

Εικόνα 10

eik11

Εικόνα 11

Ενδεικτική βιβλιογραφία :

  • FURNEAU-JORDAN R., Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, Υποδομή 1981
  • ΛΑΒΒΑΣ Γ.Π., Σύντομη ιστορία της Αρχιτεκτονικής, University press 1986
  • GRIFFITHS P., Μοντέρνα Μουσική, Ζαχαρόπουλος 1993
  • VUILLERMOZ E., Ιστορία της Μουσικής, Υποδομή 1976
  • ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Γ. & Α., Μορφολογία της Μουσικής Τέχνης, Νάκας 1991
  • D' OLIVE F., Η εσωτερική διάσταση της Μουσικής, Πύρινος κόσμος 1991
  • 'A history of spatial music' - http://www.zvonar.com/writing/spatial_music


Συντάκτης: Λιβαθινός Νίκος (Αρχιτέκτονας, Διακοσμητής, Πιανίστας) - classicalmusic.gr