Παράλληλα, οι περσικοί πόλεμοι στην αυγή του 5ου αιώνα π.Χ. και η προσωρινή ενοποίηση των Ελλήνων υπό την ηγεσία του Φιλίππου Β΄ της Μακεδονίας σημάδεψαν την αρχή και το τέλος της κλασικής περιόδου. Η Α΄ Αθηναϊκή Συμμαχία (478 π.Χ.) καθιέρωσε την Αθήνα ως πρώτη δύναμη στον ελληνικό χώρο και συγχρόνως της επέτρεψε να δεσπόζει στην πνευματική και καλλιτεχνική ζωή της εποχής. Η ηγεμονία της Αθήνας όμως δεν άργησε να αμφισβητηθεί. Σύντομα, οι συγκρούσεις μεταξύ των ελληνικών πόλεων εντάθηκαν και το 404 π.Χ. ο καταστροφικός Πελοποννησιακός Πόλεμος που είχε αρχίσει το 431 π.Χ., τελείωσε με τη νίκη της Σπάρτης και τη συντριβή της Αθήνας. Σε αυτά τα συμφραζόμενα, αποκρυσταλλώνονται τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της καλλιτεχνικής δημιουργίας της νέας εποχής, όπως αυτά εντοπίζονται στο πεδίο της γλυπτικής.

Η πλαστική των χρόνων από το 480 έως το 450 π.Χ. ονομάζεται πλαστική του «αυστηρού ρυθμού», επειδή οι μορφές χάνουν το αυτάρεσκο μειδίαμα και αποκτούν πλέον μια σοβαρή και βαρύθυμη έκφραση. Αυτή η διαφοροποίηση αρχίζει να σημειώνεται ήδη από τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. και γίνεται σήμα κατατεθέν της πλαστικής της περιόδου των αρχών του 5ου αιώνα. Συγχρόνως, τα μέρη του προσώπου -οφθαλμοί, πηγούνι, χείλη- αποκτούν μεγαλύτερη πλαστικότητα και βαραίνουν. Στις ανδρικές φιγούρες τα μακριά μαλλιά πλέκονται σε πλοκάμους που περιβάλλουν σαν στεφάνια το κρανίο, ενώ στις γυναικείες το κεφάλι καλύπτεται συχνά από έναν βραχύ πέπλο. Το βλέμμα των μορφών γίνεται πλέον βαθύ και εσωτερικό. Η μεγάλη όμως αλλαγή, συντελείται στη στάση των μορφών και στο ένδυμα των γυναικών. Στη θέση της ισόβαρης στήριξης του σώματος και στα δύο σκέλη, που χαρακτήριζε τις μετωπικές αρχαϊκές μορφές, τώρα κανόνας είναι η στήριξη στο ένα σκέλος (το στηρίζον), ενώ το άλλο (το άνετο), προβάλει χαλαρό και λυγισμένο στο γόνατο. Το γεγονός αυτό έχει ως συνέπεια το σπάσιμο της αρχαϊκής μετωπικότητας, που ήθελε όλα τα μέλη του σώματος απόλυτα συμμετρικά και σε αυστηρή αντιστοιχία το ένα με το άλλο. Ένα πλήθος κινήσεων και αντικινήσεων διέπει όλα τα σώματα, με χαρακτηριστική τη στάση contraposto.

Σε αυτή την κατηγορία πλαστικής ανήκει το παιδί του Κριτίου (Εικ. 1) και το σύνταγμα των τυραννοκτόνων, Αρμόδιου και Αριστογείτονα (Εικ. 2) -έργα των Κριτίου και Νησιώτη- που έχουν έντονο το στοιχείο της κίνησης. Εκτός από τη διαφορετική στάση, ένα άλλο στοιχείο που κυριαρχεί στην απόδοση των γυμνών ανδρικών αγαλμάτων του αυστηρού ρυθμού είναι η περιληπτική απόδοση ανατομικών λεπτομερειών σε σχέση με τα αντίστοιχα αρχαϊκά έργα. Έτσι, οι μύες πλέον περισσότερο υπονοούνται παρά αποδίδονται. Έντονη κίνηση και διαγώνιοι άξονες χαρακτηρίζουν τη χάλκινη μορφή του Ποσειδώνα ή Δία που ανασύρθηκε από τον βυθό κοντά στο ακρωτήριο Αρτεμίσιο της Εύβοιας και εκτίθεται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Εικ. 3). Επιβλητικός στην ακινησία του είναι ο χάλκινος ηνίοχος των Δελφών (Εικ. 4) που ανήκε σε ένα σύνταγμα αγαλμάτων. Αντίστοιχο με τα προηγούμενα έργα ως προς την απόδοση της κίνησης και της στάσης του σώματος είναι και ο Απόλλων του ομφαλού (Εικ. 5). Εξαιρετικό δείγμα πλαστικής σε ποιότητα είναι και ο «ξανθός έφηβος» στην Ακρόπολη του οποίου σώζεται το κεφάλι με ίχνη κίτρινου χρώματος (Εικ. 6). Τα πιο εντυπωσιακά όμως έργα αυστηρού ρυθμού είναι τα δύο ακέραια αναθηματικά χάλκινα αγάλματα που βρέθηκαν το 1972 στο βυθό της θάλασσας στο Riace της Ιταλίας (Εικ. 7). Πρόκειται για δύο γυμνούς πολεμιστές -ο ένας σε ώριμη και ο άλλος σε νεανική ηλικία- οι οποίοι πρέπει να κρατούσαν ξίφος και ασπίδα αντίστοιχα.

Το παλαιότερο γυναικείο άγαλμα του αυστηρού ρυθμού είναι η Αθηνά του Ευήνορα (Εικ. 8). Πρόκειται για ένα μαρμάρινο μικρότερου του φυσικού μεγέθους άγαλμα της θεάς Αθηνάς στη γνωστή πλέον στάση της εποχής με το στηρίζον και άνετο σκέλος. Φορά τον αττικό πέπλο και στο στήθος φέρει την αιγίδα με το γοργόνειο, σύμβολο της θεάς. Ένα άλλο γνωστό γυναικείο άγαλμα του αυστηρού ρυθμού είναι εκείνο της Εστίας Giustiniani (Εικ. 9), που σώζεται σε αντίγραφα. Ίσως να πρόκειται για τη Δήμητρα ή την Ήρα ή την Αφροδίτη και όχι την Εστία που απεικονιζόταν σπανιότερα. Φορά πέπλο που καλύπτει παντελώς τα πόδια και συνεπώς την κίνηση. Στο κεφάλι φέρει επίβλημα και στο αριστερό χέρι πιθανώς θα κρατούσε σκήπτρο. Ένα ακόμη γνωστό γυναικείο άγαλμα της περιόδου είναι η «Ασπασία» ή «Σωσάνδρα» ή Αφροδίτη ή Ευρώπη (Εικ. 10). Η γυναίκα είναι τυλιγμένη ολόκληρη σε ένα επίβλημα και το σώμα πλέον εξαφανίζεται.

Τις ίδιες πλαστικές συμβάσεις ακολουθούν και τα αρχιτεκτονικά γλυπτά αυτών των χρόνων. Το σημαντικότερο μνημείο αρχιτεκτονικής και γλυπτικής της εποχής του αυστηρού ρυθμού είναι ο δωρικός περίπτερος ναός του Δία στην Ολυμπία, η ανέγερση του οποίου ολοκληρώθηκε το 457 π.Χ. Στο εσωτερικό του ναού βρισκόταν το άγαλμα του Δία, που είχε φιλοτεχνήσει ο Φειδίας (Εικ. 11), ενώ σώζεται μεγάλο μέρος από το γλυπτό διάκοσμο των αετωμάτων. Στο ανατολικό αέτωμα εικονίζεται με στατικό και ήρεμο τρόπο η προετοιμασία των αγώνων του Πέλοπα-Οινόμαου (Εικ. 12, 13) υπό την επίβλεψη του Δία, ενώ στο δυτικό αέτωμα αποδίδεται με ρεαλισμό και έντονη δράση η προσπάθεια αρπαγής των Λαπιθών από τους Κενταύρους υπό την παρουσία του Απόλλωνα (Εικ. 14, 15, 16). Η αντίθεση στατικής ηρεμίας και έντονης δράσης χαρακτηρίζει αντίστοιχα και τις μετόπες της ανατολικής και δυτικής πλευράς του ναού του Δία στην Ολυμπία, οι οποίες κοσμούνται με τον κύκλο των άθλων που έφερε εις πέρας ο Ηρακλής με εντολή του Ευρυσθέα και τη συμπαράσταση της Αθηνάς (Εικ. 17, 18).

Στειακάκης Χρυσοβαλάντης
(Ιστορικός Τέχνης)

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Gombrich, E. H., Το χρονικό της τέχνης, Μτφρ. Κάσδαγλη Λ., Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ, 19992.
• Κοκκορού-Αλευρά, Γ., Η τέχνη της αρχαίας Ελλάδας. Σύντομη Ιστορία (1050-50 π.Χ), Αθήνα, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1995.
• Χόνορ, Χ. - Φλέμινγκ, Τζ., Ιστορία της τέχνης, τόμ. 1, Μτφρ. Παππάς Α., Αθήνα, Εκδόσεις Υποδομή, 1991.